ORYANTALİZMİN GELİŞİMİ ve TÜRK DÜŞÜNCESİ

ORYANTALİZMİN (Müsteşrikliğin) GELİŞİMİ ve ÇAĞDAŞ TÜRK DÜŞÜNCESİNE ETKİSİ

HARUN ANAY

Bundan önce yayımladığımız 'İslam Düşüncesi Hakkında Türkiye'de Yapılan Tezler' başlıklı makalemizde akademik tezler esas alınarak 'bizim bize' bakışımız sergilenmeye çalışılmıştı. Daha sonra yayımladığımız 'Batı Felsefesiyle İlgili Türkiye'de Yapılan Tezler' başlığını taşıyan çalışmamızda ise Türk akademisyenlerinin Batı düşüncesini anlayış, kavrayış ve değerlendirmeleri ortaya konulmaya çalışılmış ve konuyla ilgili tezlerin bibliyografik künyeleri verilmişti.^[1.Biribirini tamamlayan bu iki makaleden sonra Batılı araştırmacıların düşünce tarihimizi nasıl yorumladıklarının da ortaya konulması gerekiyordu. İşte elinizdeki bu makale, İslam düşüncesine dışardan bakan veya çoğunlukla İslam ülkelerinin dışındaki akademik kurumlarda yapılan İngilizce yüksek lisans ve doktora tezlerinin dökümünü ihtiva etmektedir. Diğer bir ifadeyle, başta Türkiye olmak üzere İslam ülkelerindeki üniversitelerde İngilizce yazılan ve bu yüzden bu çalışmaya giren tezler ile İslam dünyasından giden öğrencilerin Batı üniversitelerinde yaptıkları tezler istisna edilirse, bu makalede künyesi ve­rilen tezler büyük çoğunluğu itibariyle İslam düşüncesi hakkında oryan­talistler tarafından hazırlanan İngilizce tezlerden meydana gelmektedir.

Oryantalistlerin hazırladıkları İslam düşüncesiyle ilgili tezler ve öteki araştırmalar, sadece bu çalışmaları yapan kişiler ya da İslam dünyasının dışındaki bölgelerde yaşayanlar arasında okunsa, benimsense, kabul görse veya tenkit edilseydi bizim açımızdan yine çalışılmaya değerdi şüphesiz. Başka ülkelerde dinimiz, ülkemiz ve tarihimizin muhtelif alanlarında ne türden çalışmalar yapıldığı, bu ülkelerdeki araştırmacıların nasıl bir İslam ve müslüman imajına sahip olduklarını öğrenmek, onların çalışmalarından ve yöntemlerinden istifade etmek bu durumda bile bizim için elzem olurdu, zira kendi medeniyet, kültür ve düşüncesini geliştirmeye çalışanların -başta bizi doğrudan ilgilendiren araştırmalar olmak üzere- geçmişte ve günümüzde yapılan bütün dünyadaki çalışmaları kuşatacak bir bakış açısına sahip olmaları gerekir.

Ancak oryantalistlerce yapılan çalışmaların bu sınırları çoktan aşarak adeta ülkemizde ve İslam dünyasının muhtelif ülkelerindeki araştırmalardan farkedilemeyecek kadar bizimle içli dışlı olduğu görülmektedir. Bu içli dışlı oluşun bir yandan dışardan zorlamalarla, öte yandan ise içerde bu çalışmaların ihtiva ettikleri konulara ve meselelere ilgi duyanların katkılarıyla olduğu söylenebilir. Bu etki hem oryantalist çalışmaların yazıldıkları dillerden doğrudan istifadeyle, hem de bu eserlerin başta Türkçe, Arapça ve Farsça olmak üzere müslümanların konuştukları büyük dillere yapılan çevirileri vasıtasıyla olmaktadır.

Dolayısıyla oryantalizmi ve oryantalist çalışmaları, İslam düşüncesi ve Türk düşüncesi araştırmalarının vazgeçilmez kaynaklarından ve inceleme alanlarından biri addetmek gerektiğine dair bir düşünce mübalağa sayılmamalıdır. Bu önemine rağmen başta Türk düşüncesi ve İslam düşüncesi çalışanlar olmak üzere muhtelif ilim dallarında uzmanlaşan pek çok ilim adamının, bu çalışmalarla büyük ölçüde içli dışlı olmalarına ve bunlardan etkilenmelerine rağmen konuya gerekli önemi verdiğini söylemek zordur. Oryantalizmi ve oryantalistlerin ortaya koydukları çalışmaları mutlak hakikatler ihtiva eden vazgeçilmez bir refarans olarak kabul etme yerine, bu çalışmalardan istifade etmekle birlikte, onları ve onların tesiriyle gelişen çağdaş İslam düşüncesini bir araştırma objesi olarak kabul etmeyi icap et­tiren böyle bir bakış açısına düşünce hayatımızın büyük ihtiyacı bulun­maktadır. Bu tespitlerden hareketle 'İslam Düşüncesi Alanında Yapılan İngilizce Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri' başlıklı bu çalışmamızı, daha ön­ceki iki makalemizin olduğu gibi, doğrudan çağdaş İslam düşüncesi ve Türk düşüncesinin fikri kaynaklarıyla ilgili bir araştırma olarak kabul etmek de mümkündür.

Çağdaş İslam ve Türk düşüncesinin oryantalizmle ilişkisinin tarihine bakıldığında Türkiye ve İslam dünyasının modernleşme ve batılılaşmasının tarihiyle örtüştüğü görülür. Başka bir deyişle oryantalizmin ve oryantalist etkilerin bizdeki tarihi İslam dünyasının muhtelif bölgelerindeki modernleşme ve batılılaşma gayretlerinin tarihidir. Bu bakımdan, çağdaş İslam dün­yasının hangi bölgesi ve son yüz-yüz elli yılın hangi zaman dilimi dikkate alınırsa alınsın her ne zaman ve hangi şekilde olursa olsun modernleşme ve batılılaşmadan bahsedildiğinde mutlaka oryantalist etki göz önüne alınmalı ve modernleşme ve batılılaşmayı savunan veya reddeden fikirlerin için­deki oryantalist etki inceleme konusu yapılmalıdır. Dolayısıyla, oryanta­lizm ve oryantalistler hakkında yapılacak çalışmalar bizim Batı sorunumuzun bir kez daha masaya yatırılıp teşrih edilmesi anlamına da gelmektedir.

Oryantalizm, Avrupa ve Batının dışında kalan ve 'Doğu' adıyla anılan bölgeleri ve bu bölgelerde yaşayan insanları, onların tarihlerini, medeniyetlerini, kültürlerini, dinlerini, ürettikleri ilimleri ve onların zihniyetlerini araştırma konusu olarak seçen disiplini anlatmak üzere Batıda icat edilen daha sonra ise başta ülkemizde olmak üzere pek çok ülkede ve dilde yaygın olarak kullanılan bir tabirdir. Bu araştırmayı yapan kişiye ise oryantalist denilmektedir.^[2] Bu kavramların yanı sıra gerek Batıda gerekse Batının dışındaki bölgelerde büyük ölçüde aynı anlama gelmek üzere bu kavramlar yerine kullanılan ve bazıları Türkçe, Arapça ve Farsça'ya da yerleşen, 'İslam araştırmaları, Doğu araştırmaları, Türkiye araştırmaları, türkoloji, araboloji, iranoloji, Orta Doğu araştırmaları ve Yakın Doğu araştır­maları' gibi kavramlar da bulunmaktadır. Fakat bunlar arasında esasa mü­teallik bir fark görülmediğinden, bütün bu kavramların hepsini ifade et­mek üzere oryantalizm ve oryantalist tabiri kullanılabilir. Bu makalede de böyle bir yol tercih edilecektir.

Bu kadar geniş bir alanda yapılan çalışmaların tarihini anlatmanın ve bunları kısaca da olsa değerlendirmenin zorluğunu da dikkate alarak, aşağıdaki satırlarda, oryantalizmin İslam, müslümanlar ve bunların tarihteki ve günümüzdeki durumunu söz konusu eden çalışmaları dikkate alınacak ve düşünce tarihimizle ilişkisi hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.

Batı dünyasının İslam dini ve müslümanlar hakkındaki ilgi ve bilgilerinin tarihi, bir disiplin olarak oryantalizmin tarihinden çok daha eski olup Avrupalıların/Batılıların çoğunlukla Hristiyan oluşları dikkate alındığında bu ilişkinin, ilgi ve bilginin İslam'ın doğuşundan itibaren başladığı ve bugüne kadar devam ettiği söylenebilir. Zira İslam dininin Arabistan ya- rımadasınının dışına doğru yayılması büyük ölçüde Hristiyan kavimlerin hakim olduğu bölgelere doğru olmuş ve önce müslüman Araplar daha sonra ise Türkler tarafından o dönemde Hristiyanlığın en önemli siyasi merkezi ve toprakları durumundaki Bizans ve bu devletin toprakları müslümanların fetihleriyle ele geçirilmiştir. XII. Yüzyılda başlayan ve uzun süre devam eden Haçlı seferleri, hem İslam dünyası hem de Hris- tiyanlar için büyük acılara bebep oldu ise de, bu seferlerden sonra Avru­pa'da İslam ve müslümanlara olan ilgi artmıştır. Bu yüzden 'misyonerliği gaye edinerek' Batıda İslam hakkında araştırmalar yapmanın başlangıcı ile Haçlı seferlerinin başlangıç tarihi olarak XII. yüzyıl kabul edilmektedir.^[3] Bu tarihten itibaren müslümanların muhtelif dallarda yazdıkları eserlerin çevrilmesiyle ilgili faaliyet hız kazanmış ve bunun sonucunda da­ha sonraki yüzyıllarda başta felsefe ve fen bilimleri olmak üzere müslü­manların ürettiği pek çok daldaki eser başta Latince olmak üzere muhtelif dillerine çevrilmiştir.

Osmanlıların Avrupa içlerine kadar yayılması ve hatta Katolik Hristiyan- lığın en önemli merkezi olan Roma'yı bile tehdit eder hale gelmesi pek çok Batılı düşünür ve yazarın İslam dinine, tarihine, kültür ve medeniye­tine daha çok ilgi duymasına sebep olmuştur. XV. ve XVI. yüzyıllarda ortaya çıkan refom hareketlerini etkileyen en önemli sebeplerden biri Osmanlı devletinin Avrupa'yı yakından tehdit etmesidir. Bu sebeple, 'İslami- yetin ve onun tarihinin Batı Avrupa'daki ilk sistematik incelenişini(n) geç 16. yüzyılda...' başlaması ve 1587'de Paris'de College de France'da düzenli Arapça dersleri verilmesi, daha sonra 1613'de Hollanda'da Leiden Üniversitesi'nde bir Arapça kürsüsü oluşturulması, yine bu defa Avrupa'nın bir başka önemli ülkesi olan İngiltere'de önce 1632'de Cambrid- ge'de, sonra ise 1634'de Oxford'da Arapça'yla ilgili birer kürsünün tesisi^[4]ile Osmanlıların siyasi ve askeri güç itibariyle zirveye ulaşmaları ve Avrupa'yı tehdit etmelerinin aynı yüzyıllarda olmasını bir tesadüf olarak açıklamak mümkün değildir. Başka bir deyişle denilebilir ki, bu yüzyıllarda oryantalizmin yavaş yavaş doğmaya ve kurumsallaşmaya başlamasında ticari ve dini sebeplerinin yanı sıra Osmanlı devletinin yükselişi ve Avrupa için ciddi bir tehdit oluşturmasının tesiri büyüktür. Bu yüzden oryantalizm bir bakıma, Osmanlı devletini ve onun şahsında müslümanları siyasi, askeri, iktisadi ve fikri alanlarda yenilgiye uğratmak için kurulmuştur.

Bununla birlikte XIX. yüzyıla kadar Fransa, İngiltere ve Hollanda gibi Batı ülkelerinde İslam ve müslümanlar hakkında uzmanlaşan oryantalistlerin faaliyetleri, tarihi açıdan oldukça önemli olmakla birlikte, oryantalizmin daha sonra katettiği gelişmelere kıyasla oldukça sınırlı kalmıştır. Bu yüzden XIX. yüzyıl öncesinde Doğu ve İslam dünyası hakkında oryanta­listlerin yaptıkları çalışmaları 'esas kuruluş' için bir hazırlık safhası olarak değerlendirmek mümkündür.

Avrupa'da oryantalist faaliyetler için ilk müessese, 1795 yılında Paris'te (Fransa), Ecole des Langues Orientales Vivantes adıyla tesis edilmiş ve bu kurum daha sonra Avrupa'nın muhtelif şehirlerinde kurulan benzerlerine örnek olmuştur. Bu okuldan sonra 1887'de Berlin'de (Almanya) Seminar für Orientalische Sprachen ve 1917 yılında ise Londra'da (İngiltere) School of Oriental and African Studies adlı okulun tesisiyle oryantalizme kaynaklık eden bu üç ülkedeki konuyla ilgili araştırmalar kurumsallaşmış oldu. Aynı şekilde, yine anılan üç ülkede ve şehirde kurulan, Asiatic Soci- ety of Bengal (1876), Royal Asiatic Society (1823); Societe Asiatique (1822) ve Deutsche Morgenlandische Gesellschaft (1845) adlı bilimsel derneklerin kurulması ve bu derneklerin konuyla ilgili dergiler çıkarmaya başlamalarıyla oryantalist faaliyetler daha sistematik hale gelmiştir.^[5] Bu kurumlar ve dernekler daha sonra büyük bir gelişme katedecek olan oryantalist çalışmaların, bu çalışmaların yapıldığı kurumların ve bu kurumların yayımladıkları dergilerin, merkezlerin ve enstitülerin temelini oluşturmuşlardır. XX. Yüzyılda başta Avrupa ve Amerika olmak üzere İslam dünyasının dışında, dünyanın muhtelif bölgelerinde ve ülkelerinde çeşitli statülerde oryantalistlerin kurduğu, çalıştığı veya faaliyetlerini yürüttükleri kurumlar oldukça çoğalmıştır.^[6]

Bunun yanı sıra anılan kurumlar veya onlarla irtibatlı kişiler tarafından çıkarılan oryantalistlerin kaleme aldıkları, makale, kitap tanıtımı ve toplantı bildirileri yayımlamak üzere çıkarılan dergiler de mutlaka zikredilmelidir. Bu çerçevede 1823'de Journal Asiatique; 1834'de The Journal of the Royal Asiatic Society; 1845'de Zeitschrift für Deutsche Morgenlandische Gesellschaft; 1906'de Revue de Monde Musulman ve 1927'de meşhur oryantalist Massignon tarafından kurulan Revue des Etudes Islamiques ilk olmaları, etkileri ve daha sonra oryantalistlerin neşrettikleri periyodiklerin temellerini oluşturmaları hasebiyle zikredilmeye değer. Bu ilk periyodik­lerden sonra muhtelif dillerde oryantalistlerce çıkarılan veya oryantalistlerin çalışmalarına yer veren dergiler de tıpkı oryantalist kurumlar gibi takipte güçlük çekilecek kadar çoğalmıştır.^[7]

Bütün bu kurumların bünyesinde faaliyet gösteren ve onların yayımladıkları dergilerde makaleler yazan ve genel olarak Doğu ve özel olarak ise

İslam dini, tarihi, medeniyeti ve düşüncesiyle ilgili muhtelif alanlarda uzmanlaşan oryantalistlerin sadece isimlerini sıralamak bile hacimli bir eser meydana getirilebilir. Büyük bir kısmı XIX. ve XX. yüzyılda yetişen oryantalistlerin isimleri^[8], hayatları ve eserleri hakkında hazırlanan biyografik ve bibliyografik eserlere ilaveten ansiklopediler bu konuda ne kadar büyük bir araştırma alanıyla karşı karşıya bulunduğumuzu göstermektedir.^[9]

Bu şekilde kısaca tarihi, kurumları ve faaliyetleri hakkında bilgi verilen oryantalizm, yukarıda da görüldüğü gibi önce Avrupa'da kıtasında, bu kıtanın da özellikle Fransa^[10], İngiltere^[11], Almanya ^[12], Hollanda^[13] ve İtalya^[14] gibi ülkelerinde doğup gelişmiş daha sonra XX. yüzyılda siyasi, askeri, iktisadi ve ilmi olarak ilerlediği ve dünyasının en büyük, önemli ve etkili ülkesi haline geldiği için oryantalist faaliyetler, kurumlar ve eser yayım- larındaki ağırlık merkezi Amerika Birleşik Devletlerine kaymıştır.^[15] Bu yüzden oryantalizmin XX. yüzyılın ikinci yarısından sonraki tarihi büyük ölçüde ABD'deki oryantalist çalışmalarla doğrudan ilişkilidir.

Ancak oryantalizmin doğup geliştiği Avrupa ve Amerika Birleşik Dev- letleri'nde yer almamalarına, hatta bizzat kendileri oryantalizmin araştır­ma konusunu olmalarına rağmen, İslam ve müslümanlarla ilgili araştırma­larında oryantalizmden etkilenen ve oryantalistler gibi çalışan kişiler ye­tiştiren ve araştırmalar yaptıran Çin^[16], Rusya (Sovyetler Birliği)^[17], Ja­ponya^[18], Güney Kore^[19], Güney Afrika^[20], Sırbistan (Yugoslavya)^[21], Kanada^[22], Polonya^[23], Macaristan^[24], İsrail^[25], Avustralya^[26], Tayvan^[27] ve Nijerya^[28] gibi ülkelerin de oryantalist araştırmalardaki katkılarını mutlaka dikkate almak gerekmektedir.

Oryantalistlerin ilgi alanları ve ortaya koydukları literatürün türü, yazıldıkları döneme, bu ürünlerin sahiplerinin mensup oldukları ülkeye, bu ülkenin ilim siyasetine ve o sırada özellikle müslüman halklarla olan siyasi, ticari, dini ve ilmi ilişkilerine ve ilgilerine göre değişir. Herhangi bir oryantalistin veya İslam ve İslam ülkeleri hakkında çalışan akademisyenin tamamen şahsi ilgilerini ve bütün dış tesirlerin dışında ve hatta onlara meydan okuyarak sırf kendi ilgisi ve isteği doğrultusunda bir konuyu çalışması veya hayatını bu konuya hasretmesini istisna edersek, büyük çoğunluğu itibariyle oryantistlerin bulunduğu ülkenin veya medeniyetin, ya da iktisadi açıdan desteklendikleri kişi, kurum ve ülkelerin İslam ve müslümanlarla ilgili dini, siyasi, iktisadi ve ilmi gayelerine göre çalıştıkları rahatlıkla söylenebilir. İlgili ülkelerin konuyla ilgili politikalarını belirlerken pek çok unsurun yanı sıra İslam dünyasında etkili olan, tartışılan ve gündemde olan konuları dikkate almaları da tabiidir.

Yukarıda da belirtildiği gibi oryantalizmin esas kuruluş ve yükseliş dö­nemi XIX. ve XX. yüzyılda olmuştur. Bu yüzden XIX. yüzyıldan önce Avrupa'da faaliyet gösteren oryantalistlerin başta öğrenci-hoca ilişkisi olmak üzere muhtelif gayelerle biribirleriyle irtibat kurdukları bilinmekle birlikte XIX. yüzyılın sonlarından itibaren aynı ülkede veya muhtelif Avrupa ül­kelerindeki oryantalistler biraraya gelerek ulusal ve uluslararası düzeyde toplantılar düzenlemeye başlamışlardır. Konuyla ilgili olarak uluslar arası düzeyde toplanan ilk oryantalistler kongresinin tarihi 1873 yılıdır.^[29] Bu ilk toplantıdan sonra belirli aralıklarla oryantalist kongreleri düzenlenmeye devam etmiştir. Bu türden uluslararası toplantıların büyük bir kısmı bizzat oryantalizmin kaynağı olan ülkelerde, bu ülkelerin üniversite ve araştırma kurumları nezaretinde yapılırken, bunlardan bazıları ise, XXII. Müsteşrikler Kongresi'nin 15-22 Eylül 1951 tarihinde İstanbul'da^[30] ve XXVI. Şarkiyat Kongresi'nin Hindistan'ın Delhi şehrinde toplanmasında olduğu gibi^[31], oryantalizmin araştırma konusu olarak seçtiği 'Doğu' ve 'İslam ülkeleri'nde veya müslümanların yaşadıkları coğrafyalarda yapılmıştır. Bunu oryantalizmin Doğu ve İslam ülkelerindeki ilim adamlarıyla bir işbirliği arayışı olarak değerlendirmek mümkündür.

Öte yandan oryantalizm Batı, Doğu ve İslam dünyasında yoğun tenkitlere uğradığı için bir müddet sonra bu tenkitler 'oryantalizm' ve 'oryantalist' kelimelerini savunulması zor bir hale getirmiştir. O yüzden daha önce tesis edilen bazı müesseseler hariç, oryantalizmin araştırma konusu olarak seçtiği ülke, konu ve dinle ilgili araştırma yapan kurumlar, ilgili uzmanların ünvanları ve bu uzmanların düzenledikleri toplantılar da zaman­la isim değiştirmiştir. Bu çerçevede oryantalistlerin ve onların çalıştıkları kurumların isimleri, çoğunlukla Türkiye Araştırmaları (Turkish Studies) ve İran Araştırmaları (Iranian Studies) gibi daha mahalli isimlerle, ya da biraz daha geniş olmak üzere belirli bir bölgeyi veya kıtayı ifade etmek üzere Orta Doğu Araştırmaları (Middle Eastern Studies, Middle East Studies) veya Yakın Doğu Araştırmaları (Near Eastern Studies) ya da Uzak Doğu Araştırmaları (Far Eastern Studies) gibi isimlerle anılır olmuştur. Bunların yanı sıra herhangi bir dini, ırkı, ülkeyi veya bölgeyi belirtmeden 'Bölge (Alan, Saha) Araştırmaları (Area Studies)' ya da bunun başına İslam gibi bir kelime getirerek 'İslamla İlgili Alan Araştırmaları (Islamic Area Studies)' terkipleri de kullanılmaktadır.

Bir kıtada, bölgede veya ülkede çalışan pek çok oryantalist veya faaliyet gösteren kurum bulunduğundan dolayı da bunlar arasındaki irtibatı sağlamak, fikir alışverişi yapmak, üretilen bilgilerin değerlendirilmesini yapmak üzere çeşitli isimlerle anılan birlikler de kurulmuştur. Bu birliklerden Amerika Birleşik Devletleri'nde kurulan ve faaliyetlerini orada yürüten Kuzey Amerika Orta Doğu Araştırmaları Derneği (Middle East Studies Association of North America/MESA), merkezi İngiltere'de olan ve baş­ta İngiliz uzmanlar olmak üzere İngiltere'nin sömürgeci olarak bulundu­ğu ülkelerin uzmanlarına da hitap eden İngiliz Orta Doğu Araştırmaları Derneği (British Society for Middle Eastern Studies / BRISMES) ve Japonya Orta Doğu Araştırmaları Derneği (The Japanese Association for Middle Eastern Studies) ile Avrupa'daki diğer konuyla ilgili cemiyetleri ve bu cemiyetlere mensup kişileri biraraya getirmeyi ve onlar arasında işbirliği sağlamayı gaye edinen Avrupa Orta Doğu Araştırmaları Derneği (Eu- ropean Association for Middle Eastern Studies/EURAMES) en meşhur olanlarıdır.

Gerek bir ülke içinde gerekse bir bölgede veya kıtadaki uzmanları bira- raya getirmeyi gaye edinen birlik, dernek veya cemiyetlerin de tıpkı daha önceki yıllardaki oryantalistleri bir araya getiren toplantılar gibi belirli periyodlarda düzenledikleri toplantıları bulunmaktadır. Bu toplantılara katılan uzmanlar, bazen daha önce yaptıkları araştırmalarla ilgili bazen de o yıl tespit edilen konu çerçevesinde tebliğler sunmakta ve tartışmalara ka­tılmaktadırlar. Bu toplantıların yanı sıra, İslam ve İslam ülkelerini araştırma konusu olarak seçen, belirli bir üniversiteye bağlı bölüm veye araştırma merkezi ve enstitülerin anılan toplantılar dışında günlük, haftalık, üç aylık veya yıllık toplantıları da bulunmakta ve bu toplantılarda pek çok ilim adamı bir yandan fikir alışverişinde bulunurlarken öte yandan ise ken­dilerinden sonra gelen yeni araştırmacı ve öğrencilerin yetişmelerine kat­kıda bulunmaktadırlar.

Oryantalistlerin muhtelif alanlarda ortaya koydukları literatür bugün devasa boyutlara ulaşmıştır. Bazı alanlarda ise elimizde modern dönemde yapılmış yegane araştırma olarak oryantalistlerin makale ve kitapları bu­lunmaktadır. Literatür çoğalıp büyük bir hacme ulaşınca da bunların künyelerini biraraya getiren bibliyografyalara şiddetle ihtiyaç vardır. Bu yüzden yine oryantalistlerce hazırlanan Index Islamicus isimli makaleler bibliyografyası konuyla ilgili yayımların tamamını ihtiva etmekten mahrum ise de vazgeçilmezliğini hala korumaktadır. Bunun dışında gerek tek bir müellifin eserlerini ihtiva eden, gerekse genel veya belirli bir alandaki matbu eserlerin bibliyografik künyelerini biraraya getiren pek çok eser bulunmaktadır.^[32] Bütün bu çalışmalar içinde İslam Ansiklopedisi, büyük bir proje olması, pek çok oryantalistin konuyla ilgili görüşlerini ihtiva etmesi, İslam dünyasına ve Türkiye'ye etkisi bakımından başlı başına özel bir önemi haizdir.

Belirli bir alanda oryantalistlerin yaptıkları araştırmaları veya bir ya da birkaç oryantalistin tez, kitap, makale, tebliğ vb. ilmi yayımlarını veya ya­yımlanmamış araştırmalarını ihtiva eden bibliyografik çalışmaların yanı sı­ra, genel olarak oryantalizmi, oryantalizmin tarihini ve çeşitli sorunlarını konu edinen kitap veya makale türündeki çalışmalar da dikkat çekecek de­recede çoktur.^[33]

Her türlü ilmi faaliyette olduğu gibi oryantalizm de bugünkü seviyesine kendini kontrol ederek gelmiştir şüphesiz. Bu yüzden hemen her dönemde oryantalist araştırmacıların, mensup oldukları ilim çevresindeki kişileri/meslektaşlarını ve hatta benimsedikleri paradigmayı daha iyi yöne doğru sevketmek, hataları düzeltmek ve yanlış yapmamak gibi gayelerle zaman zaman tenkide tabi tuttukları söylenebilir. Bu durumun özellikle XX. yüzyılda yetişen pek çok oryantalistte örneklerini görmek mümkün­dür. Bu tenkitler arasında her ikisi de Batıda çalışan iki Arap ilim adamı olan Enver Abdülmelik ve A.L. Tibawi'nin oryantalizme yönelttikleri tenkitler konumuz açısından son derece önemlidir.^[34] Bu yazarların yanı sıra Edward Said'in de Arap olduğunu dikkate aldığımızda İslam dünyası menşeli ilim adamlarının, özellikle de Arap ülkelerinden gelip Batıda çalışan akademisyenlerin, oryantalizme ciddi tenkitler yönelterek oryantalist paradigmanın sarsılmasına sebep oldukları söylenebilir. Bu tenkitleriyle şüphesiz, bu üç ilim adamı başka bir ülkeden gelmelerine rağmen hem çağdaş Arap düşüncesine hem de dışardan katıldıkları oryantalist ilim ge­leneğine katkıda bulunmuşlardır.

Batıda tahsilde bulunup daha sonra aynı yerde ders veren veya İslam dünyasının herhangi bir bölgesinde tahsilde bulunduktan sonra Batıya gidip kısa veya uzun vadeli olarak orada akademik hayatını devam ettiren ki­şilerin oryantalizme yönettikleri tenkitlerin bizim açısımızdan en dikkat çekici tarafı ise, aynı şekilde Batıda araştırmalar yapan Türk ilim adamları­nın bütün bu tartışmalarda dikkate değer bir rol almamalarıdır. Esasen benzer bir tespit, Türkiye içindeki aşağıda anlatılacak oryantalizmle ilgili tartışmalarda modernleşme/batılılaşma taraftarı düşünür, ilim adamı ve akademisyenlerin oryantalizmi tenkit mahiyetinde ciddi sayılabilecek hiçbir gayret göstermedikleri şeklinde de yapılabilir. Türkiye içinde yapı­lan tartışmalarla ilgili olarak istisna tutulabilecek, ulaşabildiğimiz tek cid­di çalışma, Jale Parla'nın Efendilik, Şarkiyatçılık, Kölelik isimli alimane eseridir.^[35]

Batıda yöneltilen bu tenkitlerin yanı sıra, araştırma konusu olarak seçti­ği Doğu ülkelerinde ve İslam dünyasının muhtelif bölgelerinde pek çok müellif ve düşünür tarafından oryantalizm tenkide tabi tutuldu, özellikle tek tek bazı oryantalistler ve onların eserleri hakkında müstakil eserler de kaleme alındı. Ancak, bunlardan hiç biri Edward Said ve 1978'de ilk baskısını yapan Oryantalizm (Şarkiyatçılık) başlıklı eseri kadar meşhur olmamıştır.^[36]

Edward Said, oryantalizm kavramından ne anladığı, benimsediği felsefe ve yöntem hakkında bilgi verdiği bir girişten sonra üç bölümlük eserinin daha sonraki sayfalarında kullandığı yöntemin tatbikatını yapar ve bunun için pek çok müsteşrike ve Batılı yazara müracaat ederek tezini isbata ça­lışır. Bu arada oryantalizmin iki büyük üstadı olan Silvestre de Sacy ve Ernest Renan'ı özel bir bölümde inceler.^[37] Eserinin son bölümlerini ise gü­nümüzde şarkiyatçılığın durumuna ayırmaktadır.

E. Said anılan eserinin girişinde önce oryantalizm ile ne kasdettiğini açıklar. Ona göre bu terimin birbiriyle bağlantılı birkaç anlamı vardır. Ön­ce antropolog, sosyoyog, tarihçi ve filolog gibi isimler taşıyan ve çeşitli alanlardaki kişilerin uzmanlık alanlarını ifade eden akademik bir geleneğin adıdır. Bu akademik geleneğin adı oryantalizm, bu işle meşgul olan kişinin adı da oryantalisttir. Bu kavramın ikinci anlamına göre ise oryan­talizm, " 'Şark' ile (çoğu zaman) 'Garp' arasındaki ontolojik ve epistemo- lojik ayrıma dayanan bir düşünme biçimidir". Üçüncü anlamı ise, kabaca bir başlangıç tarihi belirlemek gerekirse oryantalizmin XVIII. yüzyılın so­nundan itibaren başlayan tarihini, Batının Doğuya hakim olmak, onu ye­niden kurmak ve onun üzerinde otorite tesis etmek için Batının kullandı­ğı bir tarzdır.^[38]

Bu tespitlerden özellikle üçüncüsüyle Edward Said, oryantalizmin Batının hakimiyet sağlamak üzere kullandığı bir disiplin olduğunu, bu disiplinin dayandığı 'Doğu' ile 'Batı' arasındaki temel ontolojik ayırım olduğuna dair aksiyomun ise pek de geçerli olmadığını isbata çalışır. Eserinin bütünü ise bu gayretin örnekleriyle doludur.

Edward Said'in eseri, bir yandan bizzat Batıda ve tabiatiyle oryantalist çevrelerde, öte yandan ise oryantalizmin araştırma objesi olarak seçtiği, konu edindiği ülkelerde ve bu ülkelerin ilim ve düşünce adamları arasın­da büyük bir ilgi gördü, tartışıldı, reddedildi, tanıtıldı, cevaplar yazıldı. Ayrıca onun tesiriyle pek çok akademisyen muhtelif dallarda makele ve kitaplar kaleme aldı. Bütün bu tesirler ve tartışmalar sonucunda hem Batı hem de Doğu ve İslam dünyasındaki tarih yazıcılığı büyük ölçüde değişmiştir. Edward Said'in eseri hakkında gerek tenkit gerekse tanıtım ve in­celeme tarzında oluşan literatür bile konunun ne kadar büyük bir mesele haline geldiğini göstermektedir.^[39] Bu külliyat içinde Edward Said'in oryantalizme yönelttiği tenkitleri kabul edenler bulunduğu gibi^[40] onun gö­rüşlerini tamamen veya kısmen reddedenler de mevcuttur.^[41]

E. Said'in eserinin İslam dünyasını etkilemesi ise oldukça farklıdır. Hep şeyden önce E. Said'in eserinde savunduklarına benzer görüşleri yıllardır savunan, oryantalizme her zaman şüpheyle bakan ve onu hiç olmazsa teorik düzeyde hiçbir zaman kabul etmeyen, hatta ve hatta zaman zaman ciddiye almayan, yahut düşmanca bir saldırı olarak gören çevreler kendi görüşlerinin teyidi olarak gördüler bu eserde savunulan fikirleri. İkinci olarak ise, Batının İslam dinine ve dünyasına bakan yüzünün yanlış, haksız ve kasıtlı olduğunu söyleyen Edward Said ve eseri, bizzat Batıdan Batıya karşı yöneltilen bir meydan okuma olarak değerlendirilmiş ve bu yüzden de büyük bir memnuniyetle karşılanmıştır. Belki de bu sebepledir ki, E. Said'in eseri ilk baskısını yaptığı 1978 yılından sonra çok geçmeden 1982 yılında Türkçe'ye kazandırılmış, daha sonra ise iki defa daha farklı mütercimler tarafından tercüme edilmiştir.^[42]

Yukarıda da ifade edildiği gibi oryantalizm ve oryantalist çalışmalar, sa­dece bu çalışmaların yapıldığı ülkelerle sınırlı kalmamış bu çalışmalar ve bunlarda savunulan görüşler bizzat bu çalışmaların objesi durumunda olan ülkelerin, halkların ve devletlerin dünya görüşlerini, ilim anlayışlarını, tarihe bakışlarını, dış dünyayı ve daha önemlisi kendilerini anlama ve algı­layışlarını etkiler hale gelmiştir. Başka bir deyişle, XIX. yüzyıldan önceki oryantalist çalışmaların İslam dünyasına, müslümanlara ve İslam düşüncesine önemli bir tesirinden bahsetmek pek mümkün görünmemektedir. XIX. Yüzyılın ortalarından itibaren başta Osmanlı devleti sınırları içinde olmak üzere muhtelif İslam ülkelerinde hızlanan batılılaşma ve modern­leşme faaliyetlerinin içinde ve onun vazgeçilmez bir parçası olarak oryan­talizm de İslam dünyasını etkilemeye başlamıştır. Bu bakımdan denilebilir ki, çağdaş İslam dünyasının ve çağdaş İslam düşüncesinin oryantalizmle ilişkisinin tarihiyle modernleşme/batılılaşma tarihimiz başa baş gider ve her ne zaman birinde yoğunlaşma başlarsa öteki onunla birlikte gelir, bi­ri zayıfladığı zaman öteki de zayıflar.

Bu sebeple, oryantalizmin genel olarak çağdaş İslam düşüncesine tesir­li olduğu kadar, belki de ondan çok daha fazla olmak üzere çağdaş Türk düşüncesini etkilediği söylenebilir. Bu konuyla ilgili tartışmalara hristiyan- lığa karşı yazılan tenkitler ve polemikler ile misyonerliği anlatan veya misyonerlerin faaliyetlerini araştıran eserleri de dahil ettiğimizde konuyla ilgili literatür oldukça büyür ve ne büyük bir tartışma yumağıyla karşı karşıya bulunduğumuz anlaşılır.

Türk düşüncesinde oryantalizmin bir sorun olmaya başlamasına başlangıç noktası olarak meşhur Fransız oryantalisti Ernest Renan (1823- 1892)'ın görüşleri etrafında cereyan eden tartışmalar verilebilir.^[43] Renan'ın 1883 yılında Paris'te Sorbonne Üniversitesi'nde İslamiyet (Islamism) ve Bilim başlığıyla verdiği konferansta İslam dininin terakkiye ma­ni olduğunu savunması üzerine başta Cemaleddin Afgani olmak üzere, Ataullah Beyazıdof, Reşid Rıza ve Mustafa Abdurrazık gibi İslam dünyasının muhtelif bölgelerinden, bizde ise Namık Kemal, Celal Nuri, Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi ve İbnü'r-Reşad Ali Ferruh gibi düşünürler, Renan'ın genel olarak dinler ve özelde ise İslam, müslüman, Doğu halkları ve İslam'ın terakkiye mani olduğuna dair görüşlerinin yanı sıra Sami ırkının ırki özelliklerinin gelişmeye mani olduğuna dair tezlerini tenkit ettiler. Türkiye'de Renan'a olan ilgi İslam ve Bilim başlığıyla verdiği konferansa duyulan aksülamel olarak kalmadığı, daha sonraki yıllırda bazı eserlerinin Osmanlı veya Cumhuriyet dönemi Türkçe'sine çevrilme­sinden anlaşılmaktadır.^[44] Hatta, tespit edebildiğimiz kadarıyla, 1960'lara kadar hiçbir müsteşrik Renan'ın beş eserinin Türkçe'ye tercüme edilmesi gibi bir şansa sahip olmamıştır. Böyle bir şansın Bernard Lewis ve M.M. Watt gibi birkaç istisna dışında bugüne kadar devam ettiği söylene­bilir. Hakkında kaleme alınan reddiyeler, eserlerinin tercümeleri ve görüşlerine yapılan atıflar veya, doğrudan olmasa bile dolaylı olarak, 'İslam-bi- lim/ilim' ilişkisiyle ilgili şimdiye kadar yazılanlarda da şu veya bu şekilde Renan'ın tesirleri söz konusudur. Bütün bunlar Renan'ın çağdaş düşünce tarihimiz açısından ne kadar önemli olduğunu göstermektedir.

Düşünürlerimiz, asırlardır devam eden ve pek çok Osmanlı müellifinin görüş serdettiği niçin gittikçe kötüye gidildiğine dair tartışmalarda daha çok ahlak, zihniyet ve müesseseler üzerinde yoğunlaşmıştı. Hatta Tanzimat Fermanı'yla birlikte tatbikata konulan değişiklikler bile öncekilere göre daha köklü ve kapsamlı olsa da genel çerçevesi itibariyle yine bu teşhis­ler etrafında cereyan ediyor, uygulamalar buna göre yapılıyordu. Bu bakımdan, Renan'ın İslam'ın ve Sami ırkın ırki hususiyetlerinin terakkiye mani olduğuna dair görüşleri bu inhitat tartışmalarına tamamen yepyeni bir yön verecek nitelikteydi. Bu iki görüşün çoğunluğunu müslümanların oluşturduğu Osmanlı topraklarında yaşayan insanların ve yine, bu nazariyeye göre, hemen hemen hiç biri gelişme kabiliyetine sahip olmayan ırklardan meydana gelen müslüman topluluklarının büyük bir kısmı tarafından kabul edilmesinin imkanı yoktu. Kabul edilmesi halinde ise İslam dininden büyük ölçüde vazgeçmek ve sahip oldukları ırki hususiyetleri de­ğiştirmek veya değiştirmeye çalışmak gibi başarılması imkansız denilebilecek kadar zor ve azametli bir işle karşı karşıya kalacaklardı. Bu son durumda, seçkinlerinin ve geniş halk kitlelerinin büyük bir kısmı mevcut kötü durumdan kurtulmak için çabalayan, bunun için tedbirler alan, kısmi veya tam modernleşmeci/batılılaşmacı bir tavra sahip olan müslüman veya gayr-ı müslim Osmanlı vatandaşlarının, geleceğe 'iyimser' bir şekilde bak­maları da imkansız hale gelecekti. Böyle olunca, Renan'ın tavsiye ettiği yol, bütün alanlarda tesiri görülebilecek tahripkâr bir yol idi.

Bu yüzden Renan'ın görüşlerine İslam dünyasının muhtelif bölgelerinden şiddetli tepkiler gelmesini ve reddiyeler kaleme alınmasını anlamak zor değildir; bunu yaparken de bir yandan ilmi bir tartışmalarda bulunmaları öte yandan ise dini ve milli bir vazife ifa ettiklerini düşünmüş olmaları, bu sebeple de bu konuya özellikle önem vermeleri takdir edilecek bir husustur.

Ancak bir müsteşrikin bizimle ilgili Paris'te verdiği konferansın, başta ülkemiz olmak üzere İslam dünyasının muhtelif bölgelerindeki pek çok ilim adamı ve düşünürü meşgul etmesini ve ona reddiyeler yazılmasını başka bir bakış açısıyla değerlendirmek de mümkündür. İlk olarak, aşağıda bir kısmı hakkında bilgi verilecek olan, tartışmalar silsilesinin başlamasına sebep olmuştur. İkincisi, yine Renan tartışmalarıyla, dini, ahlaki, ilmi ve felsefi gündemimizi oryantalistlerin ileri sürdükleri görüşler işgal etmeye başlamıştır. Üçüncüsü, özellikle dini ve milli hassasiyetleri olan düşünürlerimiz ve geniş halk kitleleri arasındaki menfi oryantalist imajının oluşma­sına katkıda bulunmuştur; nihayet dördüncü ve sonuncusu ise, oryantalizmin sadece dini alanı ilgilendirdiğine dair pek de doğru olmayan bir anla­yışın yerleşmesine sebep olmuştur.

Türkiye'de oryantalizmle ilgili ikinci büyük tartışma, bir Hollandalı müsteşrik olan Reinhart Pieter Anne Dozy (1820-1883)'nin^[45] İslam Tarihi (Tarih-i İslamiyyet: Essai sur L'Histoire de L'Islamisme) isimli eserinin Türkiye'de batıcı ekolün en önde gelen temsilcilerinden biri olan Abdullah Cevdet tarafından ‘..büyük bir ihata-i nazar ve derin bir im'an göstermekle mümtaz ve kat'iyyen bi-taraf bir akl-ı selim mahsulü...’ şeklinde takdim edilerek^[46] Fransızca'dan tercüme edilip yayımlanmasıyla meydana geldi.^[47]

Bu tercüme de pek çok tepkiye sebep olmuştur. Esere yazılan reddiyeler arasında^[48], Ebüzziya Tevfik^[49] ve Beyazıd Dersiamlarından Nevşehirli Hayreddin'in yazdığı makale ile^[50], Manastırlı İsmail Hakkı^[51] ve İsmail Fenni Ertuğrul'un yazdığı müstakil eser^[52] kayda değer. Bunun yanı sıra, gösterilen tepkiler neticesinde çeviri 17 Şubat 1910 tarihinde yasaklanmıştır.^[53]

Ayrıca Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi'nin iki ciltlik Tarih-i İslam isimli eseri^[54] de hem Dozy'nin eserine reddiye hem de o ve onun gibi eserlere bir alternatif olmak üzere olarak kaleme alınmıştır. Ahmed Hilmi'nin anlattığına göre, Ma'arif Nezareti'nde Dozy'nin anılan eserini redd için bir komisyon kurulmuş ancak daha sonra devam edememiştir. Ahmed Hilmi bu komisyonda Dozy'nin kitabı gibi eserlere tek tek reddiye yazmanın uygun olmayıp bunun yerine bu eserlerin esasları reddedildikten sonra bu reddedilen usule dayanarak yapılan 'tahrif' ve 'tağyir' edilen olaylar hakiki durumlarına irca' edildiği takdirde Dozy'nin eseri de dahil olmak üzere bu türden eserler de reddedilmiş olacağına dair görüşlerini ilgililere aktarmış, bunun üzerine komisyonun adı 'Tarih-i İslam Encümeni' şeklinde değiştirilmiştir.^[55] Bu komisyon devam etmeyince Ah- med Hilmi söz konusu düşüncesini gerçekleştirmek gayesiyle Tarih-i İs­lam adlı eserini yazmıştır.

Dozy'nin Tarih-i İslamiyyet adlı eseri hakkında yapılan tartışmaların benzerine, İtalyan müsteşriki olan Leone Caetani (1869-1935)'nin^[56] yi­ne aynı isimli (İslam Tarihi) eserinin Hüseyin Cahid Yalçın tarafından İtalyanca'dan tercüme edilip bu tercümenin büyük bir kısmı on (10) cilt halinde 1924-1927 yılları arasında yayımlanmasıyla şahit olundu.^[57] Mütercim eseri, Abdullah Cevdet'ten daha mütevazi bir üslupla, 'Bu eser Av­rupa'da yazılmış en mükemmel, mümkin oldığı kadar bi-tarafane ve hayr- hahane bir tarihdir' şeklinde takdim etmekle birlikte^[58] türcüme ettiği eser aleyhinde ortaya çıkan tepkileri önleyememiştir.

Bu eserde savunulan görüşleri reddetmek veya cevap vermek maksadıyla, tıpkı daha önce Dozy'nin eseriyle ilgili olarak olduğu gibi ama bu de­fa Diyanet İşleri Başkanlığı'na bağlı olarak Mustafa Asım Köksal'ın müracaatı üzerine bir komisyon kurulmuş ve bir iki toplantıdan sonra bu ko­misyon da herhangi bir faaliyette bulunmadan dağılmıştır.^[59]

Bu eser yayımlanmaya başladıktan sonra Yusuf Ziya Yörükan^[60] ve Mus­tafa Asım Köksal gibi alimlerimiz, muhtelif yönlerini dikkate alarak tenkit etmişlerdir. Bunlardan M. Asım Köksal, yazdığı müstakil ve hacimli (s.528) reddiyede^[61], Ceatani'nin eserinde işlenen pek çok konuyu tek tek ele alarak tenkit etmiştir. Yazar Caetani'nin eseri tercüme edildikten son­ra ortaya çıkan tepkileri ve kendi eserini kaleme alışının tarihi hakkında eserinin başında bilgiler verdikten sonra^[62], hadis, isnad, Kur'an-ı Kerim ve sahabe gibi Caetani'nin eserinde yanlış bir şekilde işlenen konuları müstakil başlıklara ayırarak tenkit etmektedir. M.A. Köksal, bu eserle de yetinmeyip, daha önce Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi'nin yaptığı gibi, yazdığı müstakil bir İslam Tarihi ile Caetani'nin bu eserine alternatif yazmış ve eserin muhtelif yerlerinde de Caetani'nin görüşlerini tenkide tabi tutmuştur.^[63]

Bu üç büyük tartışma bile çağdaş Türk düşüncesinde oryantalizmin özellikle İslam tarihi, İslam dini, Hz. Muhammed, dini ilimler gibi konularda ne büyük bir sorun haline geldiğini ve ne kadar çok tartışıldığını göstermektedir. Bu tartışmalar şüphesiz Türkiye'de din ve geleneksel İslam kültürü alanında yürütülen tartışmaların da bir parçasıdır. Ancak her üçünde de esas tartışma konuları, gelenek, teknolojik geriliğin sosyal, siyasi, iktisadi vs. sebeplerini inceleme veya İslam dünyasının içinde bulun­duğu durumun tahlili olmaktan ziyade doğrudan doğruya İslam dininin kendisidir. Özellikle Dozy ve Caetani'nin eserlerinde savunulan görüşler ve bunlarla ilgili eleştiriler benzer bir çerçevede değerlendirilebilir. Her ikisi de büyük ölçüde İslam tarihinin ilk dönemine ait olması hasebiyle İs­lam dinin en temel kitabı ve vazgeçilmez esası olan Kur'an-ı Kerimen otantikliği, vahiy, Hz. Muhammed'in İslam dinindeki konumu, şahsi, ai­levi ve ahlaki hayatı, hadislerin otantikliği ve kaynak olup olmaması, saha­benin dindeki konumu gibi son derece hayati konularda en basit ifadesiy­le 'alışılmışın dışında' görüşler ihtiva ediyordu.

Anılan üç tartışmadan daha büyüğü, bütün olarak İslam dini, tarihi, kültürü, coğarafyası, medeniyeti ve düşüncesiyle ilgili alanlarda kapsamlı bir proje olan İslam Ansiklopedisi'nin ‘telif, tadil, ikmal ve tercüme sureti ile’ Türkiye'de devlet eliyle yayımlanmaya başlanması ile cereyan etti. Bu ansiklopedinin alternatifsiz bir şekilde çağdaş Türk düşüncesinin, din, tarih, edebiyat, İslam felsefesi, kelam, İslam tarihi vb. dallarıyla ilgilinenle- rin ve genel olarak halk kitlelerinin en büyük kaynağı haline gelmesi ve bu­güne kadar önemini muhafaza etmesi oryantalist etkinin ne kadar büyük bir tesir icra ettiğini göstermektedir.

İslam, müslümanlar ve onların yaşadıkları ülkelerin tarihleri, coğafyaları, dilleri, edebiyatları, kültürleri, medeniyetleri, siyasetleri hakkında derli bilgi ihtiva etmesi, oryantalizmin ulaştığı seviyeyi göstermesi, pratik olarak büyük bir başvuru kaynağı olması ve nihayet oryantalist yöntemi ve paradigmayı çok iyi bir şekilde sergilemesi açısından oldukça mühim olan İslam Ansiklopedisi, Leiden'de E.J. Brill tarafından 1908 yılından itibaren İngilizce, Almanca ve Fransızca olarak üç dilde neşre başlanıp otuz (30) yıl sonra 1938 yılında dört cilt olarak tamamlanmıştır.^[64]

Oryantalistlerin yayımladıkları bu ansiklopedi tamamlandıktan sonra Milli Eğitim Bakanlığı tarafından Türkçe'ye çevrilmesine karar verilmiş ve bu iş için dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan-Ali Yücel tarafından 9 Ma­yıs 1939 tarihinde İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü'ne gönderilen bir ya­zıyla bu konuda ilgili çalışmalar yapmak üzere İstanbul Üniversitesi Ede­biyat Fakültesi görevlendirilmiştir. Bu görevlendirmeyle Edebiyat Fakülte- si'nde kurulan komisyonlar, yapılan çalışmalar ve tartışmalar neticesinde bu ansiklopedideki ‘…Türk Dünyasıyla ilgili maddelerdeki yanlışların tashihiyle iktifa edilmeyerek, daha geniş tashih ve ilavelere ve bazan da maddelerin yeniden yazılmasına karar verilmiştir’.^[65] Ansiklopedi tamamlandıktan sonra yayımlanan ciltlerinin ve bu ciltlerle ilgili indeksin incelenmesi neticesinde de bu prensiplere -İslam dini ve düşüncesiyle ilgili maddeler hariç- riayet edildiği anlaşılmaktadır.

Böylece ansiklopedinin kapağında da belirtildiği gibi Türkçe'de yayımlanan bu İslam Ansiklopedisi, 'Milli Eğitim Bakanlığı kararı üzerine İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde kurulan bir heyet tarafından Leyden tab'ı esas tutularak telif, tadil, ikmal ve tercüme, sureti ile neşredilmiştir.' Ancak bu ibarede geçen 'telif, tadil ve ikmal', büyük ölçüde 'Türk Dünyasını' alakadar eden maddelerde yapılmış, bunun dışındaki madde­lerde ise çok az müdahele edilerek sadece tercüme edilmekle yetinilmiştir. İlk fasikülü 1940 yılında yayımlanmaya başlanan ansiklopedinin Adnan Adıvar, Reşit Rahmeti Arat, Orhan F. Köprülü, Avni Başman, Ahmed Ateş, Cazit Baysun, Bekir Kütükoğlu, İbrahim Kafesoğlu ve Tahsin Yazı­cı gibi ilim adamlarının nezaretinde elli yıla yakın bir çalışma döneminden sonra 1988 yılında, beşinci ve onikinci ciltler ikişer cilt olmak üzere XIII cilt halinde tamamlanmış ve toplam 15 cilt olarak neşredilmiştir.^[66]

İslam Ansiklopedisi Leiden baskısı esas alınarak telif ve tercüme yoluyla Türkçe'de yayımlanmaya karar verildikten sonra Türkiye dışında^[67] ve içinde geniş bir şekilde tartışılan İslam Ansiklopedisi hakkındaki tenkitler arasında Sırat-ı Müstakim ve daha sonraki adıyla Sebilürreşad dergilerinin sahibi ve İslamcılık akımının önde gelen simalarından biri olan Eşref Edib Fergan ve onun çıkardığı dergideki yazarların makaleleri ve faaliyetleri konumuz açısından özel bir önemi haizdir.

İslam Ansiklopedisi 1940 yılında yayımlanmaya başlandıktan bir müddet sonra 1941 yılında Eşref Edib'in sahibi ve neşriyat müdürü olduğu İslam-Türk Ansiklopedisi -Muhitülmaarif- Mecmuası ve İslam-Türk Ansiklopedisi (Muhitü'l-Ma'arifel-İslamiyye et-Türkiyye)^[68] isimli ansiklopedi neşredilmeye başlanmıştır. Açıktır ki İslam-Türk Ansiklopedesi Milli Eğitim Bakanlığı'nın Leiden tab'ını esas alarak neşrine başladığı ansiklo­pediye bir alternatif, İslam-Türk Ansiklopedisi -Muhitülmaarif- Mecmuası ise bu ansiklopedinin bir yayın organı olmak üzere gerek İslam Ansiklopedisi'nde yer alan maddeleri tenkit, tashih ve tadil, gerekse İslam- Türk Ansiklopedisi'ni tanıtmak ve yazarları hakkında okuyucuyu bilgilendirmek gayesini gütmekteydi. Her iki yayının ortak yönü ise İslam An- siklopedisi'ne bir alternatif oluşturmak ve 'sahih' din anlayışını anlatan bilgiler vermektir.

Öte yandan 1948 yılından sonra yine Eşref Edip tarafından yayımına başlanan Sebilürreş_sad Mecmuası'nda^[69] ve İslam Türk Ansiklopedisi'nde^[70] de benzer tavır görülmekle birlikte, özellikle İslam-Türk Ansik­lopedisi -Muhitülmaarif- Mecmuası ilk sayısından son sayısına kadar or­yantalizm, oryantalizm-İslam ilişkisi ve müslümanların tarihi, medeniyet­leri ve düşünceleriyle ilgili oryantalistlerin görüşleri aleyhine pek çok ma­kale yayımlamış^[71] ve bu makalelerde özellikle İslam Ansiklopedisi'nde yer alan maddeler esas alınarak bazen bu ansiklopedinin tamamı, bazen belir­li bir oryantalistin görüşleri, bazen de bir oryantalistin görüşlerini savu­nan veya benimseyen yerli müelliflerin fikirleri tenkide tabi tutulmuştur. Böylece denilebilir ki, E. Renan, R. Dozy ve L. Ceatani ve görüşleri etrafında yapılan tartışmalardan sonra çağdaş Türk düşüncesinde ilk defa, bu ölçüde ve bu kadar kapsamlı bir şekilde oryantalizm ve oryantalistler tartışma konusu yapılmıştır.

İslam-Türk Ansiklopedisi Mecmuası yazarlarının oryantalizm, oryanta­listler ve İslam Ansiklopedisi hakkında yaptıkları tartışmalar ve yayımladıkları yazılarda/makalelerde savundukları görüşleri şu şekilde özetlemek mümkündür: 1-Oryantalizmin ve oryantalist çalışmaların en önemli gayesi müslümanların zihinlerini teşviş etmek, dinleri ve inançları hakkında şüpheler uyandırmaktır; 2-İslam Ansiklopedisi'nde yayımlanan maddelerin yazarları müsteşrik oldukları için kasıtlı veya kasıtsız pek çok hata ve saptırma vardır, bu yüzden de bu eser ilim adına üretilen, türetilen bühtanlarla doludur; 3- Oryantalizm ile Hristiyanlığı yaymayı gaye edinen misyonerlik faaliyetleri arasında sıkı bir ilişki vardır ve bu ilişki İslam Ansiklopedisi'nde çok açık bir şekilde görülmektedir; 4-Oryantalizmin saptırmaları, Türkiye ve başka bazı İslam ülkelerinde de etkili olmuş ve bu oryantalistlere benzer şekilde düşünme tarzını doğurmuştur, başka bir deyişle Türkiye'de ve İslam dünyasının muhtelif bölgelerinde bir oryan­talist zihniyeti (müsteşrik zihniyeti) doğmuştur; 5-Bütün bu sebeplerle oryantalistlerin saptırmalar, yanlışlar ve iftiralarla dolu eserlerini tercüme edip, bu şekilde, müslüman halk kitlelerine ulaştırmak faydadan ziyade zarar getirir.

Temel tezleri böylece özetlenebilecek olan yazıların, çağdaş Türk düşüncesinde özellikle dini hassasiyeti daha fazla olan kesimler ile dini tahsilde bulunanlar, din alanında araştırma yapan akademisyenler ile geniş toplum kesimlerindeki oryantalizm hakkındaki kanaatlerin şekillenmesinde etkili olduğunda şüphe yoktur. Özellikle bu yayınlarda sık sık kullanılan 'müsteşrik' ve 'müsteşrik zihniyeti' gibi ifadelerin yaygınlaşması neticesinde -Edward Said'in oryantalizme yönelttiği tenkitler Türkiye'de etkili olmaya başlamadan yıllar önce- Türkiye'deki oryantalizm ve oryanta­list imajınının kötü bir anlam kazanmasına büyük katkılarda bulunduğu söylenebilir.

İslam-Türk Ansiklopedisi, İslam-Türk Ansiklopedisi Mecmuası ve Sebi- lürreşad Mecmuasında yayımlanan oryantalizm aleyhindeki bu yoğun makale yayımından sonra da çağdaş Türk düşüncesinde oryantalizm ve oryantalistler tartışılmaya, bu konularda zaman zaman tezler yapılmaya, eserler ve makaleler yayımlanmaya devam etmiştir.^[72] Ancak bu araştırma­lar ve yazıların hiç biri Türk düşüncesinde Renan, Dozy, Caetani ve İslam Ansiklopedisi çerçevesinde yapılan tartışmalar kadar etkili olmamış, uzun sürmemiş, dikkat çekmemiştir.

Bu tartışmaların ve tenkitlerin yanı sıra Cumhuriyet döneminde yoğun­luğu gittikçe artan bir şekilde oryantalistlerden pek çok eser Türkçe'ye çevrilmiştir.^[73] Özellikle Türkiye'de büyük boşluk olan çağdaş İslam düşüncesi, çağdaş Türk düşüncesi ve çağdaş İslami hareketler ile siyasi İslam gibi konularda Türk okuyucularının en önemli bilgi kaynağı oryantalist- lerce yapılan çalışmalardır. Bu alanların yanı sıra Türkçe'de mevcut İslam düşüncesi veya İslam felsefesi tarihi mahiyetindeki eserlerin bir kaçı ha- riç^[74] hepsinin oryantalistlerce yazılmış olması;^[75] hadis, tefsir, tasavvuf, kelam, İslam felsefesi, çağdaş İslam düşüncesi ve İslamcılık gibi alanlarda Ignaz Goldziher^[76], Jacob M. Landau^[77], Uriel Hevd^[78], Toshihiko Izut- su^[79], Louis Massignon^[80], Reynold A. Nicholson^[81], Oliver Roy^[82], Joseph Schacht^[83], Annemarie Schimmel^[84], W. Montgomery Watt^[85], John

Esposito.^[86] İslam ve Türk tarihinin muhtelif cepheleri hakkında Vasilij V. Barthold^[87], Armin Vamberi^[88], Claude Cahen^[89], Carl Brockelman^[90], Joseph F. von Hammer-Purgstall^[91], Philip Khuri Hitti^[92], Albert Houra- ni^[93] ve nihayet Türkiye'deki etkisi özel olarak incelenmesi gereken Bernard Lewis'in^[94] Türkçe'ye çevrilen eserleri bize bu müsteşrikler dikkate alınmadan çağdaş Türk düşüncesi tarihi yazmanın oldukça zor olduğunu göstermektedir. Bütün bunlara bir de muhtelif alanlardaki uzmanlarımızın ulaştığı, çalışmalarında referans olarak kullandığı, atıfta bulunduğu ve çoğu zaman da görüşlerini kabul ederek savunduğu oryantalistlerin Türkçe'ye çevrilmeyen akademik tez, kitap ve makale gibi araştırma ve yazılarını da ilave ettiğimizde ne büyük bir araştırma alanıyla karşı karşıya bu­lunduğumuz kolaylıkla anlaşılır.

Dolayısıyla çağdaş Türk düşüncesi tarihi araştırmacılarının, yazarlarının ve okuyucularının hemen her alanda düşünce dünyamızı kuşatan ve Batı sorunumuzun bir parçası olan büyük bir 'oryantalizm sorunu' vardır. Bu bakımdan denilebilir ki Türk akademisyenlerinin oryantalizme ve oryan­talistleri tanıtım veya tenkit mahiyetinde kaleme aldıkları, tez, kitap ve makale türündeki çalışmalar da oldukça sınırlı ve mevcut ihtiyaca cevap vermekten yoksundurlar.^[95] Oryantalizmin tarihi, kurumları, eserleri, İs

lam düşüncesi ve medeniyetiyle ilişkisi hakkındaki bilgi ihtiyacını karşılamak için yine bizzat oryantalistlere veya oryantalist paradigma içinde yetişen ilim adamlarının eserlerine^[96] ya da pek çok bakımdan faydalı ve önemli olduklarını kabul etmemize rağmen, Türkiye dışındaki çağdaş müslüman müelliflerin yazdıkları eserlere başvurulması^[97] ise düşünce ha­yatımızın nasıl bir fasit daire içinde bulunduğunu göstermektedir.

Aynı medeniyet ve kültür dairesine mensup olduğumuz ve düşünce ha­yatımızın gelişmesine şimdiye kadar büyük katkıda bulunan ve gelecekte de bulunması muhtemel olan Arap dünyasında ise oryantalizm sorunu Türkiye'de olduğundan çok daha ciddi bir şekilde incelenmektedir. Özellikle çağdaş Arap düşüncesinin oryantalizmiyle ilişkisi hakkında şimdiye kadar Arapça'da oldukça önemli çalışmalar yapılmıştır.^[98] Tek başına bu durum bile Türkiye'deki 'dini ve sosyal bilimlerin' şimdiye kadarki durumunu, benimsedikleri temel prensiplerini, yöntemlerini, mevcut durumlarını ve gelecekte nasıl bir yol almaları gerektiğini bir kez daha düşünme­miz açık bir ikaz sayılmalıdır.

Bütün bunlardan sonra rahatlıkla denilebilir ki, Tanzimat sonrasında başlayarak gittikçe hızlanan ve Cumhuriyet döneminde ise tamamlanan 'ülemanın tasfiyesi' projesinin açık bir sonucu olarak, oryantalizm Türkiye ve çağdaş Türk düşüncesinin muhtelif dallarını büyük bir açık pazar haline gelmiştir. Ancak bu açık pazara dışardan giren fikirlerin ne ölçüde tesirli olduğunu bütün ayrıntılarıyla bilmemekteyiz. Bu bilgi eksikliği ancak bir yandan düşünce ve ilim hayatımızın bizzat kendisi öte yandan ise oryantalizm hakkında yapılacak araştırmalarla giderilebilir.

Oryantalizm, yukarıda belirtilen sebeplerle bizim açımızından son derece önemli olunca, oryantalistlerin yüksek lisans ve doktora tezleri üzerinde önemle durmak ve onların önce künyelerini tespit etmek sonra da çeşitli açılardan incelemek gerekir. Oryantalistlerin hazırladıkları akademik tezler içinde İngilizce olanların, bu dilin diğer Batı dillerine göre daha çok yay­gın olması ve oryantalist araştırmalarda İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri'nin ağırlığından dolayı temsil güçleri yüksektir. Bu açıdan bibliyografyamızda yer alan tezlerin Türkiye'de İslam düşüncesi ve oryantalizm hakkında araştırma yapacak olanlara yardımcı olacağını ümit ediyoruz.

Bibliyografyamızda toplam 1263 yüksek lisans ve doktora tezi bulun­maktadır. Böylece daha önce yayımlanan iki makaledeki 3249 tezle birlikte şimdiye kadar toplam 4512 tez künyesini neşretmiş oluyoruz. Tezler, bibliyografyada verilen kaynakların yanı sıra Türkiye içinde ve dışındaki muhtelif kütüphanelerde bu gayeyle yaptığımız araştırmalar neticesinde tespit edilmiştir. Ancak şu ana kadar tam künyesine ulaşamadığımız tezler hakkında hangi bilgilere ulaşılmışsa onlara yer verilerek bunların tam kün­yelerinin tespiti daha sonraya bırakılmıştır.

Tezler bibliyografyada şu sıra ile verilmiştir: Yazar soyadı, adı, tez adı, danışman adı, üniversite ve Türkiyedeki tezler için sosyal bilimler enstitü­lerinin isimleri, ihtiyaç olduğu takdirde tezin yapıldığı yer, tarih, cilt, sayfa, tez türü. Tez künyeleri verilirken hangi üniversitenin hangi ülke, şehir veya eyalette bulunduğunu ise bu makalede verilen 'Üniversite Listesi'nde bulmak mümkündür.

Son olarak şunu da belirtmeliyiz ki, aşağıdaki tez bibliyografyası İslam düşüncesi ve Batı felsefesiyle ilgili muhtelif dillerdeki tez künyelerini bir araya getirmeyi ve bunları değerlendirmeyi gaye edinen devam etmekte olan bir projenin parçasıdır. Bu yüzden muhtemel eksik ve yanlışların giderilmesine katkıda bulunacak konuyla ilgili ilim adamı ve okuyuculara şimdiden teşekkür etmek bu satırların yazarı için bir vazifedir.

Çalışmamızın Türkiye'de düşünce hayatının gelişmesine katkıda bulunması en büyük dileğimizdir.

NOT: Yukarıdaki yazı daha önce yayımlanan bir makalemin giriş kısmıdır (Bkz. Anay, Harun, ‘İslam Düşüncesi Alanında Yapılan İngilizce Yüksek Lisans ve Doktora Tezleri’, Divan Dergisi, Sayı 8, sayfa: 197-307, İstanbul-2000).

----

Harun Anay/28.11.2013.

harunanay.blogspot.com

facebook.com/hasimharun.anay

facebook.com/HarunAnay

twitter.com/HarunAnay

linkedin.com/HarunAnay

academia.edu/HarunAnay

----

---

[1] Anay, Harun, 'İslam Düşüncesi Alanında Türkiye'de Yapılan Tezler', Dîvân İl­mî Araştırmalar (Dergisi), S. 4, s.73-170; a.yz., 'Batı Felsefesiyle İlgili Türki­ye'de Yapılan Tezler', a.eser, S. 5, s.117-240, Istanbul-1998.

[2]  Bu kavramın farklı kullanımları için bkz. Said, W. Edward, Şarkiyatçılık, Ba- tı'nın Şark Anlayışları içinde, Istanbul-1999, s.12 vd.

[3]  Martin, Richard C., 'Islamic Studies' md., John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, II, s.326.

[4] Hourani, Albert, Batı Düşüncesinde İslam, çev. Celal A. Kanat, Istanbul-1994, s.26.

[5]  A.eser, s.51; 'Şarkiyat' md., Meydan-Larousse, Büyük Lugat ve Ansiklopedi, İs- tanbul-1973, XI, s.724; Burke, III, Edmund, 'Orientalism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, New York, Oxford- 1995, III, s.268.

[6]  Çoğu XX. yüzyılda kurulan ve oryantalistlerin faaliyette bulunduğu kurumlar bu makalede isimleri ve adresleri verilemeyecek kadar çoktur. Ancak bir fikir ver­mesi açsıından bazılarının isimlerini zikretmekte fayda mülahaza ediyoruz: American Association of Teachers of Arabic; American Institute for Maghreb Studies; American Institute for Yemeni Studies; American Research Center in Egypt; Association for Environmental and Developmental Studies in the Arab World; Association for Islamic Studies in Japan; Association for Middle East Women's Studies; Bar Ilan University, Begin-Sadat Institute for Strategic Stu­dies; Ben-Gurion University, Department of Middle East Studies; Binghamton University, Institute of Global Cultural Studies; Binghamton University, Midd­le East and North Africa Program; British Society for Middle Eastern Studies (BRISMES); Canadian Committee on Middle East Studies; Center for Arabic Study Abroad (CASA); Center for Policy Analysis on Palestine; Center for the Study of Islam and Christian-Muslim Relations; Coalition for Christian Colle- ges and Universities, Middle East Studies Program; Council of American Over- seas Research Centers (CAORC); European Association for Middle Eastern Studies (EURAMES); Harvard Law School, Islamic Legal Studies Program; Harvard University, Center of Middle Eastern Studies; Indiana University, De­partment of Near Eastern Languages and Cultures/Middle East Studies Prog­ram; Institute of Middle Eastern Studies at International University (Japan); Institute of Oriental Culture at University of Tokyo; Institute of Turkish Stu- dies; International Journal of Middle East Studies (IJMES); Japanese Institute of Middle Eastern Economies (Japan); Kyoto University, Department of South- Western Asian Studies; Lebanese Studies Association; Middle East Librarians Association (MELA); Middle East Research Associates; Middle Eastern Cultu- re Center (Japan); Moroccan-American Commission for Educational and Cul­tural Exchange (Fulbright); Moshe Dayan Center for Middle Eastern and Afri- can Studies, Tel Aviv University; National Association of Arab Americans; Ne- ar East-South Asia Center for Strategic Studies of the National Defense Univer­sity; New York University, Kevorkian Center for Near Eastern Studies; Nordic Society for Middle Eastern Studies; Osaka University of Foreign Studies; Pales- tinian Expatriate Professional Program; Portland State University, Middle East Studies Center; University of London, School of Oriental and African Studies; Society for Iranian Studies; Society for Near Eastern Studies in Japan; Tetouan Asmir Association (Morocco); The American Oriental Society; The Center for Arabic Language and Eastern Studies; The Iranian Research and Documen- / tary Institute of Moaser Pajoohan; The Japanese Association for Middle Eastern Studies; The Maghrebi Studies Group of Binghampton University; The Middle East Institue of Japan (Japan); Tokyo University of Foreign Studies; Turkish Studies Association; University of Arizona, Center for Middle Eastern Studies; University of Arizona, Department of Near Eastern Studies; University of Ber­gen, Middle Eastern Languages and Cultures; University of California, Los An­geles, Grunebaum Center for Near Eastern Studies; University of Chicago, Cen- ter for Middle Eastern Studies; University of Florida, Arabic Language Institu- te; University of Michigan, Center for Middle Eastern and North African Studi­es; University of Oxford, Near Eastern Studies Programme; University of Pennsylvania, Middle East Center; University of Texas at Austin, Center for Middle Eastern Studies; University of Tokyo, Department of Islamic Studies; University of Utah, Middle East Center; University of Virginia, Middle East Stu­dies Program; University of Washington, Middle East Center; Yale University, Council on Middle East Studies; Yale University, Program in Islamic Studies.

[7] Oryantalistlerce çıkarılan dergiler için bkz. Bloss, Ingeborg, Marianne Schmidt Dumont, Union List of Middle East Periodicals up to 1979, Hamburg-1980. Or­yantalistlerin çalışmalarına yer veren veya onlar tarafından çıkarılan dergiler hak­kında fikir vermek için bazılarının isimlerini anmak faydalı olabilir: Annals of Ja­pan Association of Middle East Studies; al-'Arabiyya (The Journal of the Ameri­can Association of Teachers of Arabic); American Journal of Asiatic Societies; Arab Studies Journal; Arabic Science and Philosophy; Arabica; International Ma­gazine on Arab Affairs; Bulletin de Philosophie Medievale; Bulletin of Regional Cooperation in the Middle East; Bulletin of the School of Oriental and African Studies; Der Islam; Gulf States Newsletter; Hamdard Islamicus; International Jo­urnal of Middle East Studies (IJMES); Islamic Culture; Journal of Arabic and Is- lamic Studies; Journal of the American Oriental Society; Journal of the Middle East Institute; Le Monde Arabe la Recherche Scientifique (The Arab World in Sci- entific Research: el-Alem el-Arabi fi el-Bahs el-İlmi); Melanges de la Faculty Ori- entale de Beyrouth; Middle East and South Asia Folklore Bulletin; Middle East Economic Survey (MEES); Middle East Insight; Middle East Librarians Associati- on (MELA); Middle East Report; Middle East Research Associates; Middle Eas- tern Studies Association (MESA) Bulletin; Oriens; Studie Islamica; The Islamic Quarterly; The Middle East Journal; The Muslim World; Washington Report on Middle East Affairs.

[8] Muhtelif alanlarda uzmanlaşan ve çoğu XIX. ve XX. yüzyılda faaliyet gösteren değişik ülke ve bölgelere mensup müsteşriklerin bazılarının isimlerini -oryan­talizm konusunun ne kadar geniş ve hakim olunması güç bir alan haline geldi­ğini göstermesi bakımından- vermeyi faydalı buluyoruz: Armin Vamberi; Asin Palacios; A.J. Arberry; A.M. Goichon; A.S. Tritton; Albert Hourani; Baron Carra de Vaux; Bernard Lewis; Carl Brockelman; Claude Cahen; D.B. Mac- donald; E. Rosenthal; E.W. Lane; Joseph Ernest Renan; Etienne Gilson; Franz Babinger; Franz Rosenthal; G. Anawati; G.L. Flügel; Giorgio Levi Della Vi­da; Gustave E. Von Grunebaum; Harry Austryn Wolfson; Hans Daiber; Hel- mutt Ritter; Henry Corbin; Hiroyuki Yanagashi; Hisao Komatsu; Ira M. La- pidus; J.W. Redhouse; Joseph Schacht; Joseph Van Ess; Julius Wellhausen; Ka- yoko Hayashi; Kojiro Nakamura; L. Gardet; Leonard Binder; Leone Caetani; Masataka Takeshita; Niki Keddie; O. Rescher; Oliver Leaman; Oliver Roy; Philip K. Hitti; Reinhart Dozy; Richard Walzer; Roy Muttahide; Shigeru Ka­mada; Sir Thomas Arnold; Erward G. Browne; Sir William Muir; Tadashi Su- ziki; Toshihiko Izutsu; Tsugitaka Sato; Uriel Heyd; Vasilij Viladimiroviç Bart- hold; W. Montgomery Watt; Wilfred Cantwell Smith; Yuzo Itagaki, Friedrich Dieterici.

[9]  Oryantalist dergilerinde yayımlanan makaleler için şimdiye kadar hazırlanan bibliyografyalar için şüphesiz en önemlisi Index Islamicui tur. Bununun dışın­da oryantalizm, oryantalistlerin hayatları, eserleri, çıkardıkları dergiler, konuy­la ilgili kütüphaneler ve ilgili kurumlar hakkında bkz. el-Akiki, Necib, el-Müs- teşrikun, Kahire-1980, c.1-3; Bedevi, Abdurrahman, Mevsu'atü'l-Müsteş/ikin, Beyrut-1984; Sehab, Ebü'l-Kasım, Ferheng-i Haverşinasan, Tahran-ts.

[10] Fransa'daki çalışmalar için bkz. 'Ma'hedü'l-Ebhas ve'd-Dirasat Havle'l-Alemi'l- Arabi ve'l-İslami bi Fransa', The Arab World in Scientific Research, S.1, s.25- 34, Paris-1993; Beriel, M.M., 'Iranian Studies in France: Bibliography', Irani­an Studies, XX, S.2-4, s.27-51, 1987; Hourcade, B., 'Iranian Studies in Fran­ce', çev. N. Mellott, a.eser, XX, S.2-4, s.1-26, 1987; Marquet, Yves, 'İslam Fel­sefesi İle İlgili Fransızca Etudlere Umumi Bir Bakış', Uluslar arası Birinci İs­lam Araştırmaları Sempozyumu (Tebliğ ve Müzakareler), İzmir-1986, s.275- 284; el-Mikdad, Mahmud, Tarihü'd-Dirasat el-Arabiyye fi Fransa, el-Küveyt- 1992.

[11] İngiltere'deki çalışmalar için bkz. 'Merkezü'ş-Şarki'l-Evsat, Oxford', The Arab World in Scientific Research, S.2, s.23-31, Paris-1992; Arberry, A.J., British Orientalists, London-1943, W. Collins; Ashraf, Syed Ali, 'Islamic Studies in British Schools', Muslim Education Quarterly, III, S. 3, s.41-46, 1986; Bra- un, Eunice, A Reader's Guide, The Development of Baha'i Literature in Eng- lish, Oxford-1986; Haywood, J.A., 'The Future of Islamic Studies in Britain', Journal of the Pakistan Historical Society, XIV, s.209-220, 1966; Lewis. Ber­nard, British Contributions to Arabic Studies, London-1941, Longmans, /

Green and Co.; Shepherd, V., 'Turkish Studies in British Universities', Materi- alia Turcica, III, s.93-99, 1977; Tekcan, Münevver, 'ingiltere'de Türk Dili Çalışmaları ve Araştırmaları', Türk Dünyası Araştırmaları, S.128, s.185-194, İstanbul-2000.

[12] Almanya'daki çalışmalar için bkz. Ehlers, Eckart, 'German Geography of the Middle East: Trends and Prospects', Middle East Studies Association Bulletin, XIX, S.2, s.183-195, Seattle, WA-1985; Elbeshausen, G.H. Kruse, 'Islamic Studies in Post-war Germany', Islamic Culture, XXVI, S.2, s.51-56, 1952; Fragner, B.G., 'Iranian Studies and Studies Concerning Iran in German-Spe- aking Countries: Federal Republic of Germany, German Democratic Republic, Austria, and Switzerland', çev. R. Matthee, Iranian Studies, XX, S.2-4, s.53- 80, 1987; Haarmann, Ulrich, 'el-İstişraku'l-Almani', The Arab World in Scien- tific Research, S.4, s.62-87, Paris-1994; Johansen, Baber, 'Politics, Paradigms and the Progress of Oriental Studies, The German Oriental Society (Deutsche Morgenlandische Gesellschaft) 1845-1989', a.eser, S.4, s.79-94, Paris-1994; Luft, P., 'Islamic Studies in Germany', Journal of the Pakistan Historical Soci­ety, XVIII, s.221-236, 1970.

[13] Hollanda'daki çalışmalar için bkz. Brugman, J., F. Schröder, Arabic Studies in the Netherlands, Leiden-1979; Deahl, E.J., 'E.J.Brill's Role in Arabic and Isla­mic Studies', New BooksQuarterly, I, S.4-5, s.11-13, 1981.

[14] İtalya'daki çalışmalar için bkz. Rossi, Ettore, 'İtalyada Türkiyat Tetebbüleri Ta­rihine Umumi Bir Bakış', Yeni Türk Mecmuası, I, S.16-17, s.1274-1279, İstan- bul-1934; Bausani, A., 'Islamic Studies in Italy in the XIX-XX cc.', East and West, VIII, s.145-155, 1957.

[15] Amerika Birleşik Devletleri'ndeki çalışmalar için bkz. Humphreys, R. Stephen, Tradition and Innovation in the Study of Islamic History: The Evolution of North American Scholarship Since 1960, Tokyo-1998, Islamic Area Studies Working Paper Series; Paker, Saliha, 'Turkish Studies in America', TASG News, XXXVI, s.25-27, 1993; Partington, David, 'MESA and MELA', Middle East Studies Association Bulletin, XXIV, S.1, s.13-19, Tucson, AZ-1990; Reed, Ho- ward A., 'Perspectives on the Evolution of Turkish Studies in North America Since 1946', The Middle East Journal, LI, S.1, s.14-31, Washington, DC- 1997; Shaw, Stanford J., 'Ottoman and Turkish Studies in the United States. Comment by R. L. Chambers', Kemal H. Karpat (ed.): The Ottoman State and Its Place in World History, Leiden-1974, s.118-129; Hermansen, M.K., 'Trends in Islamic Studies in the United States and Canada since the 1970s', American Journal of Islamic Social Sciences, X, S.1, s.96-118, 1993; Şişman, Cengiz, 'A Survey on the Present State of Ottoman and Turkish Studies in North America', Harvard Middle Eastern and Islamic Review, V, s.103-124, Cambridge, MA-2000; Bujlefeld, Willem A., 'A Century of Arabic and Islamic Studies at Hartford Seminary', The Müslim World, LXXXIII, S.2, s.103-117, Harforrd, Connecticut-1993; Badran, Margot, 'The Institutionalization of Middle East Women's Studies in the United States', Middle East Studies Asso­ciation Bulletin, XXII, S.1, s.9-18.

[16] Çin'deki çalışmalar için bkz. Gladney, Dru C., 'The Study of Islam in China: Some Recent Research', Middle East Studies Association Bulletin, XXVII, S.2, s.23-30, Washington, DC-1993; Li, Zhu, 'A Brief Introduction to Middle Eastern Studies in China', a.eser, XIX, S.2, s.198-201, Seattle, Washington- 1985; Ti, Ke, 'China's Studies of the Middle East', a..eser, XXI, S.1, s.9-14, Tucson, AZ-1987; Sato, T., M. Nakajima, 'Recent Developments in Chinese Islamic Studies (3): Survey of Research Institutions in Yunnan', Asian Rese­arch Trends, III, s.131-142, 1993; Shimin, Geng, 'Turkish Languages in Chi­na and Their Studies', Central Asia File, X, s.13-15, 1990.

[17] Rusya ve eski Sovyetler Birliği'ndeki çalışmalar için bkz. Baitchura, Uzbek, 'On the problem of Comparative Studies in Soviet Turkology', Orientalia Su- ecana, XLI, s.43-81, 1992-1993; Batunsky, M., 'Russian Clerical Islamic Stu­dies in the Late 19th and Early 20th Centuries', Central Asian Survey, XIII, S.2, s.213-235, 1994; Khan, Muhammad Saber, 'Soviet Publications on Ibn Sina', The Muslim World Book Review, III, S.3, s.57-68, Leicester-1983; Knysh, Alexander, 'Islamic Philosophy in Russia and the Soviet Union', ed. Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy için­de, London, New York-1996, Routledge, II, s.1156-1161; Landau, Jacob M., 'Works on Islam in Russian', Middle Eastern Studies, XXIX, S.3, s.580- 584, London-1993; Naumkin, Vitaly, 'The Latest Soviet Studies on the His­tory and Problems of Social and Political Development in the Arab Countri- es Today', Havliyyat Arabiyye, No.0, s.66-73, Paris-1991; Semyonovykh, V.A., a.eser, aynı sayı, 'Soviet Islamic Studies in the 1980s', s.58-65; Semyo­novykh, V.A., 'Soviet Islamic Studies in the 1980s', Proceedings of the British Society for Middle Eastern Studies (in Association with AFEMAM), Oxford- 1989, s.158-164; Stoklisky, Sergei, 'Socio-Economic Problems of Arab Co- untries in Soviet Studies', Havliyyat Arabiyye, S.O, s.74-80, Paris-1991; Whe- eler, Geoffrey, 'Middle Eastern Studies in the USSR', Middle Eastern Studies, I, S.1, s.84-90, London-1964; Stepaniants, Miss, 'Study of Oriental Philo­sophy in the USSR', Pakistan Philosophical Congress, Eight Session, Karachi, January 11-141961, Lahore-1961, s.208-212.

[18] Japonya'daki çalışmalar için bkz. Books and Articles on Oriental Subjects Pub- lished in Japan During 1981, Tokyo-1983, Institute of Eastern Culture; Di- alogue, Middle East and Japan, Symposium on Cultural Exchange, Tokyo- 1979, The Japan Foundation; Directory of Asian Historical Studies in Japan, 1992, Tokyo-1992; Institute of Oriental Culture University of Tokyo, Tokyo- 1998; Izumisawa, Kumiko, Index of Articles on Islam and Middle East, 1970­1985, Tokyo-1986; Katakura, Kunio, Motoko Katakura, Japan and the Midd­le East, Tokyo-1994, The Middle East Institute of Japan; Kazuo, Miyaji, /

Middle Eesat Studies in Japan, Tokyo-1999, Islamic Area Studies Working Pa­per Series; Mikasa, Prince Takahito, 'Near Eastern Studies in Japan', Orient, The Reports of the Society for Near Eastern Studies in Japan, V, s.1-6, Tokyo- 1969; Miura, Toru, 'ed-Dirasatü'l-İslamiyye ve'ş-Şark Evsatiyye fi'l-Yaban, İs­tihdam Bibliyografya ed-Dirasat el-İslamiyye ve'ş-Şark Evsatiyye fi'l-Yaban, 1868-1988 li Tahdid İtticahat el-Bahs', The Arab World in Scientific Research, S.5, s.48-56, Paris-1995 (Bu makalenin İngilizcesi için bkz. Aynı dergi, aynı sa­yı, s.63-72); Miura, Toru, Yukiko Hemmi, Report on the Present Condition of the Original Sources of the Islamic Area Found in Japanese Institutions, Tokyo- 1998, Islamic Area Studies Project; Nakanashi, H., 'Iranian Studies in Japan: Bibliography', Iranian Studies, XX, S.2-4, s.148-159, 1987; a.yz., 'Iranian Studies in Japan', a.eser, XX, S.2-4, s.131-147, 1987; Nariaki, Hanada, 'Mu- tala'at-ı İslami der Japon der Salhay-ı 1973-1983', İngilizce'ye çev. Linda S. Arakaki, çev. Mandana Sıddik Behzadi, (Mecelle-i) Tahkikat-ı İslami, Yıl: 6, S.1-2, s.82-102, Tahran-1991-1992; Purcevadi, Nasrullah, 'Hikmet der Yek Mecmua-i Japoni', (Mecelle-i) Neşr-i Daniş, Yıl:9, S. 1, s.77-80, Tahran-1367 hş.; Sato, Tsugitaka, 'Islamic and Middle Eastern Studies in Japan: An Histo- rical Review', yayımlanmamış makale, 13 s.; Takeshita, Masataka, 'Recent Isla­mic Studies in Japan', (Mecelletü)'t-Tawhid, VI, S.3, s.133-138, Tahran-1989; The Islamic World and Japan, In Pursuit of Mutual Understanding, Tokyo- 1981; Yamauchi, Masayuki, 'Japonya'da Türklük Araştırmaları', Dünyada Türklük Araştırmaları ve Türkiye içinde, yay.: Nadir Devlet, İnci Enginün, Emine Gürsoy-Naskalı, İstanbul-1987, s.59-71; Kadaka, Yukio, Japonya'da Türkoloji Üzerine Araştırmalar, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir-1997, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

[19] Güney Kore'deki çalışmalar için bkz. Rew, Joung Yole, 'The Present Situation of Islamic and Middle Eastern Studies in Korea (South)', Middle East Studies Association Bulletin, XXV, S.2, s.181-183, Washington, DC-1991.

[20] Güney Afrika'daki çalışmalari için bkz. Sonn, Tamara, 'Islamic Studies in South Africa', American Journal of Islamic Social Sciences, XI, S.2, s.274-281, 1994; a.yz., 'Middle East and Islamic Studies in South Africa', Middle East Studies As­sociation Bulletin, XXVIII, S.1, s.14-17, 1994.

[21] Sırbistan ve eski Yugoslavya'da yapılan çalışmalar için bkz. Cigar, Norman, 'Serbia's Orientalists and Islam: Making Genocide Intellectually Respectable', The Islamic Quarterly, XXXVIII, S.3, s.147-170, London-1415/1994; Becka, J., 'Islamic Studies in Bohemia and Slovakia', Journal: Institute of Muslim Mi- nority Affairs, VI, S.2, s.354-358, 1985; Dobraca, Kasim, 'Islamic Studies and Libraries in Yugoslavia', Peshawar University Review, LI, s.44-50, 1973; Ma- rek, J., 'Islamic Studies in Czechoslovakia', Journal of the Pakistan Historical Society, X, s.303-311, 1962.

[22] Kanada'daki araştırmalar için bkz. Adams, C.J., 'The Development of Islamic Studies in Canada', E. H., R B. (ed.): The Muslim Community in North Ame­rica, Edmonton-1983, s.185-201; Eleazar, Birnbaum, Books on Asia from the Near East to the Far East, Toronto, Buffalo-1971, s.17-131; Gacek, A., 'The Islamic Studies Library at McGill University', Middle Eastern Libraries Associ­ation Notes, LXIV, s.17-18, 1988; Hermansen, M.K., 'Trends in Islamic /

Studies in the United States and Canada since the 1970s', American Journal of Islamic Social Sciences, X, S.1, s.96-118, 1993.

[23] Polonya'daki araştırmalar için bkz. Krasnowolska, A., 'Iranian Studies in Po- land', Iranian Studies, XX, S.2-4, s.179-197, 1987.

[24] Macaristan'daki araştırmalar için bkz. Hars, L., 'Oriental and Islamic Studies in Hungary', Islamic Studies, XV, s.53-58, 1976.

[25] İsrail'de yapılan çalışmalar için bkz. Milson, M., 'The beginnings of Arabic and Islamic Studies at the Hebrew University of Jerusalem', Judaism, XLV, S.2/178, s.169-183, 1996.

[26] de Crespigny, Rafe R.C., 'Asian Studies in Australia', Middle East Studies As­sociation Bulletin, XIX, S.2, s.197-198, Seattle, WA-1985; Johns, A.H., 'Ho- pes and Frustrations: Islamic and Middle Eastern Studies in Australia', a.eser, XXV, S.2, s.173-180, Washington, DC-1991.

[27] Hsu, C-H, 'Current Trends in Islamic and Middle Eastern Studies in Taiwan', Asian Research Trends, VI, s.141-146, 1996.

[28] Oseni, Zakariyau I., 'Modern Arabic and Islamic Studies in Bendel State of Ni- geria', Journal of the Institute of Muslim Minority Affairs, VIII, s.183-192, 1987.

[29] Hourani, Batı Düşüncesinde İslam, s.54.

[30] Bu toplantı kararının alınışı, toplantının hazırlık safhası ve toplantı sırasında ve sonrasındaki gelişmeler hakkında bkz. Togan, Zeki Velidi, 1951 de İstanbulda Toplanan Milletlerarası XXII. Müsteşrikler Kongresi, Mesaisi ve Akisleri, İstan- bul-1953.

[31] Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri, 'XXVI. Delhi Milletlerarası Şarkiyat Kongresi', ayrı basım, s.19-43.

[32] Bu konudaki bazı eserlere bkz. Wismer, Don, The Islamic Jesus, An Annotated Bibliography of Sources in English and French, New York, London-1977; al- Zwaini, Laila, A Bibliography of Islamic Law, 1980-1993, Leiden-1994; Taj- din, Nagib, A Bibliography of Ismailism, Delmar, NY-1985, Caravan Books; Thomas, N., 'Anthropology and Orientalism', Anthropology Today, VII, S.2, s.4-7, 1991; Silverburg, Sanford R., Middle East Bibliography, London-1992; Shaw, Stanford J., 'Bibliography of Hamilton A. R. Gibb', George Makdisi (ed.): Arabic and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb içinde, Le- iden-1965, s.1-20; Schoeberlin-Engel, John S., Guide to Scholars of the History and Culture of Central Asia, Cambridge, MA-1995; Schwarz, Leo W., Wof- son of Harvard, Portrait of A Scholar, Philadelphia-1978; Harry Austryn Wolf- son, Jubilee Volume, On the Occasion of His Seventy-Fifth Birthday, Jarusalem- 1965, I (English Section); Ovendale, Ritchie, TheLongman Companion to The Middle East since 1914, London, New York-1992, Longman; Pearson, J.D., Oriental and Asian Bibliography, An Introduction with Some Reference to Af­rika, London-1966; Nasr, Seyyid Hüseyin, Aşina'i ba Molla Sadra der Mag- rib-zemin, Tahran-1340 hş., Danişkede-i Ulum-i Ma'kul ve Menkul; Mango, Andrew, 'Elie Kedourie: An Appreciation', British Society for Middle Eastern Studies Bulletin, XIV, S.2, s.373-376, London-1988; Lawson, B. Todd, / 'Introduction: Charles J. Adams', Wael B. Hallaq, Donald P. Little (ed.): Isla­mic Studies Presented to Charles J. Adams içinde, Leiden-1991, s.1-9; Khan, Kabir Ahmad, 'A Select Bibliography of Writings on al-Farabi in English', The Muslim World Book Review, XIII, S.2, s.56-61, Leichester-1993; Gresh, Alain, Dominique Vidal, An A to Z of the Middle East, çev. Bob Cumming, London, New Jersey-1990; Geddes, C.L., Guide to Reference Books for Islamic Studies, Denver, Colorado-1985; Dziekan, M.M., Z. Poniatowski, A Bibliography of Arabic and Islamic Studies in Poland, Warsaw-1993, Uniwersytet Warszawski; de David, Leonard Librande vdğr., Guide to Islam, Boston, MA-1983, G.K.Hall and Co.; Burrell, R.M., D.O. Morgan, 'Professor A.K.S. Lambton', Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XLIX, S.1, s.1-7, Lon- don-1986; Besterman, Theodore, A World Bibliography of Oriental Bibliograp- hies, Revised and Brought up to Date by J.D. Pearson, Totowa, New Jersey- 1975; 'Hıvar Ma'a Andre Raymond', Ecra'l-Hıvar Hassan el-Orfavi, The Arab World in Scientific Research, S.3, s.7-18, Paris-1994; 'Hıvar Ma'a Maksim Ro- dinson', Ecra'l-Hıvar Hassan el-Orfavi, a.eser, S.4, s.23-34, Paris-1994; Butter- worth, Charles E., 'The Study of Arabic Philosophy Today', Therese-Anne Druart (ed.): Arabic Philosophy and the West, Continuity and Interaction için­de, Washington-1988, s.55-140; M. Sharon (ed.): Studies in Islamic History and Civilization in Honour of Professor David Ayalon, Leiden-1986; Feldman, Seymour, 'Rescher on Arabic Logic', The Journal of Philosophy, LXI, S.22, s.724-734, 1964; Disuqi, Rasha, 'Orientalism in Moby Dick', American Jour­nal of Islamic Social Sciences, IV, S.1, s.117-125, 1987; Lory, Pierre, 'Henry Corbin: His Works and Influence', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, Routledge, II, s.1149-1155.

[33] Bu türden eser ve makaleler örnek olarak bkz. Hourani, Albert, 'How Should We Write the History of the Middle East?', International Journal of the Midd­le East Studies, XXIII, s.125-136, Medford, MA-1991; Escovits, J.H., 'Orien- talists and Orientalism in the Writings of Muhammad Kurd ^sAli', a.eser, XV, s.95-109, 1983; Leaman, Oliver, 'Does the Interpretation of Islamic Philo­sophy Rest on A Mistake?', a.eser, XII, s.525-538, Medford, MA-1980; Mar­tin, Richard C., Mohammed Arkoun, 'Islamic Studies', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, II, s.325- 340; Burke III, Edmund, 'Orientalism', a.eser, III, s.267-269; Esposito, John L., 'Preface', a.eser içinde, I, IX-XIII; Tietze, A., ' "Orientalism" and Turkish Studies', Boğaziçi Üniversitesi Dergisi, VIII, S.9, s.293-296, 1980-1981; Cho- udhury, Masudul Alam, 'A Critique of Current Thinking in Islamic Political and Economic Issues and The Alternatives of Islamic Political Economy', /

lam', Richard G. Hovannisian, Speros Vryonis, Jr. (ed.): Islam's Understan- ding ofItself Malibu, CA-1983, s.87-102; McDonough, Sheila, 'On Teaching Islam to Undergraduates', Humaniora Islamica, I (1973), s.261-277, Paris- 1974; Moss, Joyce, George Wilson, Peoples of the World, The Middle East and North Africa, The Culture, Geographical Setting, and Historical Background of 30 Peoples of the Middle East and North Africa, Detroit, London-1992; Pru- ett, Gordon E., 'The Escape from the Seraglio: Anti-Orientalist Trends in Modern Religious Studies', Arab Studies Quarterly, II, S.4, s.292-317, Bel- mont, MA-1980; Rahimieh, Nasrin, Oriental Responses to the West, Compara- tive Essays in Select Writers from the Muslim World, Leiden-1990; Rahman, Fazlur, 'Islamic Studies and the Future of Islam', Malcolm H. Kerr (ed.): Is­lamic Studies: A Tradition and Its Problems içinde, Malibu, CA-1980, s.125- 133; Rosemann, Philipp W., 'Leaman, Oliver. Averroes and his Philosophy', al-Masaq, Studia Arabo-Islamica Mediterranea, IV, s.65-68, Leeds-1991, University of Leeds; Sadowski, Yahya, 'The New Orientalism and the Democ- racy Debate', Middle East Report, XXIII, S.4/183, s.14-21, 40, 1993; Salva- tore, Armando, 'Beyond Orientalism? Max Weber and the Displacements of 'Essentialism' in the Study of Islam', Arabica, XLIII, S.3, s.457-485, Paris- 1996; Sharabi, Hisham, Arab Intellectuals and the West, The Formative Years, 1875-1914, Baltimore, London-1969; Sharafuddin, Mohammed, Islam and Romantic Orientalism, Literary Encounters with the Orient, New York-1994; Smith, Jane I., 'Trends in the Study of the Religion of Islam: Recent Works in English', JUSUR (The UCLA Journal of Middle Eastern Studies), VI, 41-67, Los Angeles, CA-1990; Southern, Richard W., Western Views of Islam in the Middle Ages, Cambridge, MA-1980; Torrey, Charles Cutler, The Jewish Foun­dation of Islam, New York-1967; Toy, Crawford H., 'Mohammed and the Is­lam of the Koran', The Harvard Theological Review, V, S.4, s.474-514, Camb­ridge, MA-1912; Waardenburg, Jacques, 'Changes of Perspectives in Islamic Studies Over the Last Decades', Humaniora Islamica, I (1973), s.247-260, Paris-1974; Wallerstein, Immanuel, 'Islam, The West, and the World', Journal of Islamic Studies, X, S.2, s.109-125, 1999; Watt, W. Montgomery, 'The Study of Islam By Orientalists', Islamochristiana, XIV, s.201-210, Roma- 1988; Dirlik, Arif, 'Chinese History and the Question of Orientalism', History and Theory, XXXV, S.4, s.96-118, Middletown, CT, Wesleyan University; Turner, Bryan S., Orientalism, Postmodernism and Globalism, London-1994.

34 Tibawi, A.L., Enver Abdülmelik, Hamid Algar, Krizdeki Oryantalizm -Eleşti­riler-, İstanbul-1998; Little, Donald P., 'Three Arab Critiques of Orientalism', The Muslim World, LXIX, s.110-131, 1979; Tibawi, A.L., "English-Speaking Oroentalists: A Critique of Their Approach to Islam and Arab Nationalism", a.eser, LIII, S.3, s.185-204; LIV, S.4, s. 298-313, 1963; a.yz., 'On the Ori­entalists Again', a.eser, LXX, s.56-61, 1980.

[35] Parla, Jale, Efendilik, Şarkiyatçılık, Kölelik, İstanbul-1985. Son yıllarda Hilmi Yavuz'un bu konuyu önemle vurgulayan yazılarını da burada anmak gerekir. Bkz. Yavuz, Hilmi, Modernleş_tme, Oryantalizm ve İslam, İstanbul-1999.

[36] Edward Said'in bazı eserleri için bkz. Said, Edward W., Orientalism, New York-1995, Penguin; a.yz., "Orientalism: An Exchange", a.eser, XXIX, S.13, s.44-46, 1982; a.yz., 'Ta'kib Ala'l-İstişrak', The Arab World in Scientific Rese­arch, S.4, s.42-61, Paris-1994; a.yz., Covering Islam, How the Media and the Experts Determine How We See the Rest of the World, New York-1981, Panthe- on Books; a.yz., Culture and Imperialism, London-1993; Said, Edward W., Oryantalizm Eleştirileri, İstanbul-2000; a.yz., The Politics of Dispossession, The Struggle for Palestinian Self-Determination 1969-1994, London-1994; a.yz., 'Ta'kib Ala'l-İstişrak', The Arab World in Scientific Research, S.4, s.42-61, Pa- ris-1994; 'Fi Hıvar Ma'a Edward Said: el-Müstakbel Rehnün bi-Nüşu'i Efkari Havle Müctemein Vahid', çev. Bekr Abbas, el-Cedid fi Alemi'l-Kütüb ve'l-Mek- tebat, S.4, s.16-24, Beyrut-1994.

[37] Said, W. Edward, Şarkiyatçılık, Batı'nın Şark Anlayışları içinde, İstanbul- 1999, s.134-159.

[38] A.eser, s.12-17.

[39] Clifford, James, "On Orientalism, by Edward Said', History and Theory, XIX, S.2, s.204-223, Middletown, CT-1980 (Bu makalenin aynı yazara ait daha sonra basılan bir kitab içinde 'Orientalism' başlıklı baskısı için bkz. The Predi- cament of Culture, -Twentieth-Century Ethnography, Literature and Art için­de, Cambridge, MA-1988, s.255-276); 'Hıvar Ma'a Edward Said', Ecra'l-Hı- var Hassan el-Orfavi, Subhi el-Hadidi, The Arab World in Scientific Research, S.4, s.7-21, Paris-1994; Kerr, Malcolm H., 'Edward W. Said, Orientalism', In­ternational Journal of Middle East Studies, XII, s. 544-547, Medford, MA- 1980; Lewis, Bernard, "The Question of Orientalism", New York Review of Books, XXIX, S.11, s.47-48, 49-56, 1982; Sprinker, Michael, 'Edward Said: Kıra'at Nakdiyye', el-Cedid fi Alemi'l-Kütüb ve'l-Mektebat, S.4, s.25-26, /

Beyrut-1994; Şahin, Muhammed, 'Edward Said: Savtü'l-Arab fi'l-Menfa', a.eser, S.4, s.6-10, Beyrut-1994; Winder, Bayly, 'Orientalism, by Edward Said', Middle East Journal, XXXV, s.615-619, 1981.

[40] Said'in eseri yayımlandıktan sonra oryantalizm hakkında yazanların büyük bir kısmı ona açıkça veya zımnen katıldığı için burada ayrıca kaynak göstermeye ge­rek görmüyoruz.

[41] E.Said'in görüşlerini redden veya kısmen kabul etmeyen çalışmalara örnek ola­rak bkz. Said, W. Edward, '1995 Baskısına Önsöz', Şarkiyatçılık, Batı'nın Şark Anlayışları içinde, İstanbul-1999, s.344-368; Lewis, Bernard, "The Question of Orientalism", New York Review ofBooks, XXIX, S.11, s.47-48, 49-56, 1982; Hourani, Batı Düşüncesinde İslam, çev. Celal A. Kanat, İstanbul-1994, s.96- 98.

[42] Said, Edward, Oryantalizm: Doğubilim, Sömürgeciliğin Keşif Kolu, çev. Nezih Uzel, İstanbul-1982; a.yz., Oryantalizm, Sömürgeciliğin Keşif Kolu, çev. Sela- haddin Ayaz, İstanbul-1991; a.yz., Şarkiyatçılık, Batı'nın Şark Anlayışları, çev. Berna Ülner, İstanbul-1999.

[43] Renan ve onun görüşlerine yazılan reddiyeler için bkz. el-Akiki, Necib, el- Müsteşrikun, Kahire-1980, I, s.191; Ahmed Şu'ayb, 'Ernest Renan', Aşiyan (Mecmuası), I, S.2, s.43-58, İstanbul-1324; Cündioğlu, Dücane, 'Ernest Re­nan ve 'Reddiyeler' Bağlamında İslam-Bilim Tartışmalarına Bibliyografik Bir Katkı', Dîvân İlmî Araştırmalar (Dergisi), S.2, s.1-94, İstanbul-1996; Shapi- ro, Gary, 'Nietzche Contra Renan', History and Theory, XXI, S.2, s.193-222, Middletown, Connecticut-1982; 'Joseph Ernest Renan, 1823-1892', (Mecel- letü)'l-Usur, III, S.15, s.384-390, el-Kahire-1928.

[44] Renan, Ernest, Hayat-ı Yesu', çev. M. Nahid, İstanbul-1330; Nutuklar ve Konferanslar, çev. Ziya İshan, Ankara-1946; Bilimin Geleceği, çev. Ziya İshan, İstanbul-1951-1954, c.1-2; Çocukluk Hayatı ve Gençlik Hatıraları, çev. Ruhi Dervişoğlu, İstanbul-1956; Havariler, çev. Ziya İshan, Ankara-1964.

[45] Dozy ve eserleri hakkında bkz. Özdemir, Mehmet, 'Dozy, Reinhart Pieter An­ne' md., TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul-1994, IX, s.513-514; el-Akiki, Ne- cib, el-Müsteşrikun, Kahire-1980, II, s.308-311.

[46] Abdullah Cevdet, 'İfade-i Mütercim', Tarih-i İslamiyyet içinde, (Kahire)-1908, I, s.4-5.

[47] Dozy, Reinhart, Tarih-i İslamiyyet, çev. Abdullah Cevdet, (Kahire)-1908- 1909, c.1-2.

[48] Dozy'nin eserine yazılan reddiyeler için bkz. Hatiboğlu, İbrahim, 'Osmanlı Aydınlarınca Dozy'nin Tarih-i İslamiyyet'ine Yöneltilen Tenkitler', İslam Araştırmaları Dergisi, S.3, s.197-213, 1999.

[49] Ebüzziya Tevfik, Muallim Doktor Dozy'nin Tarih-i İslamiyyet Ünvanlı Kitabı ve Mütercimi Hakkında Tenvir-i Efkar, İstanbul-1328, 24 s.

[50] Hayreddin, 'Doktor Dozy'yi Redd', Beyanü'l-Hakk, VII, S.163, s.2874-2876; S.165, s.2909-2911; S.166, s.2928-2930; S.168, s.2957-2958; S.169, s.2979-2982; S.170, s.2992-2995; S.171, s.3003-3004; S.172, s.3021-3022, İstanbul-1330 hk.

[51] Manastırlı İsmail Hakkı, 'Tarih-i İslamiyyet Nam-ı Müstearıyla Doktor Dozy'nin Türkçe'ye Mütercem Risalesine Karşı Reddiye', Sırat-ı Müstakim (Mecmuası), III-V, S.72-77, 79-84, 86-92, 95, 97-103, 105, 108, 111, İstan- bul-1328; a.yz., Hakk ve Hakikat, Külliyyat-ı İsmail Hakkı Manastırlı içinde, İstanbul-1329.

[52] Ertuğrul, İsmail Fenni, Kitab-ı İzale-i Şükuk (Dozy'nin Tarih-i İslamiyyeti Üzerine Reddiyyedir), İstanbul-1928.

[53] Özdemir, Mehmet, 'Dozy, Reinhart Pieter Anne' md., a.g.e., s.514.

[54] Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, Tarih-i İslam, Kostantiniyye-1326- 1327, c.1-2.

[55] A.g.e., I, s.8.

[56] Caetani'nin hayatı, eserleri ve burada bahsedilecek olan eserinin çevirisi hakkın­da bkz. Şakiroğlu, Mahmut H., 'Caetani, Leone' md., TDV. İslam Ansiklope­disi, İstanbul-1994, VI, s.544-545; el-Akiki, Necib, el-Müsteşrikun, Kahire- 1980, I, s.429-430.

[57] Caetani, Leone, İslam Tarihi, çev. Hüseyin Cahid (Yalçın), İstanbul-1924- 1927, c.1-10. Bu tercümenin yayımlanmayan kısmını Türk Tarih Kurumu yaz­ma eserler bölümünde (Nu.134) olduğu hakkında bkz. Şakiroğlu, Mahmut H., 'Caetani, Leone' md., TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul-1994, VI, s.544.

[58] H.C. Yalçın'ın çeviriye yazdığı önsözdeki ibare şu şekildedir (Bkz. H.C. Yalçın, 'Mütercimin Sözleri', İslam Tarihi içinde, İstanbul-1924, I, s.5-6): 'Bu eser Avrupa'da yazılmış en mükemmel, mümkin oldığı kadar bi-tarafane ve hayrha- hane bir tarihdir. Maamafih müellif vakayi'e bir Avrupalı ve bir alim göziyle bakmışdır. Bundan dolayı, hissiyatımızı ve kanaatlerimizi rencide idebilecek noktaları vardır. Fakat bu cihetlerden sarf-ı nazar idilirse, sırf tarihe aid olan kı­sımlardan ideceğimiz istifade pek büyükdür'.

[59] Köksal, Mustafa Asım, Müsteşrik Caetaninin Yazdığı İslam Tarihindeki İsnad ve İftiralara Reddiye, Ankara-1986, s.7.

[60] Yörükan, Yusuf Ziya, 'İslam Tarihi-Hüseyin Cahid Bey'in İtalyancadan Tercü­me ve Neşrettiği Leone Kaytono'nun 'İslam Tarihi' Hakkında İntikad', Mih- rab (Mecmuası), S.25, s.1-13; S.26, s.49-57; S. 27, s.97-107, 1925.

[61] Köksal, Mustafa Asım, Müsteşrik Caetaninin Yazdığı İslam Tarihindeki İsnad ve İftiralara Reddiye, Ankara-1986 (Bu eserin ilk baskısı Ankara'da 1961 tari­hinde yapılmıştır). M.A. Köksal'ın bu eseri ve Caetani'nin kitabı hakkında y

Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere ve Dini Eserler İnceleme Kurulu'nun 10.8.1960 tarihli kararını buraya almakta fayda mülazaha ediyoruz (Bkz. 'Mü­şavere Kurulu Kararı, a.g.e, s.3): 'İslamiyet'i, hadis gibi en mühim bir kayna­ğından mahrum etmek ve sarsmak için hadise, ilmi hadise, muhaddislere; hat­ta eshabın büyüklerinden İbn-i Abbas ve Ebu Hüreyre gibi şahsiyetlere var kuvvetiyle saldıran, İslamiyet'in beş vakit namaz gibi ameli farizasının Kur'an- ı Kerim'e istinad etmeyip sonradan sonraya İslam kelamcıları tarafından icad edildiğini, Rasul-i Ekrem'in Haşimi ve hatta Kureyşi bile olmayıp mechul bir soydan geldiğini iddia eden İtalyan Müsteşriki Caetani'ye; ilme ve İslamiyet'e has ağır başlılık ve nezaketle layık olduğu cevabı veren bu Reddiye; aynı za­manda Caetani Tarihi'ne istinad eden neşriyata da bir cevap teşkil edeceği ci­hetle Başkanlık yayınları arasında yer alması uygun olacağının yüksek Başkanlı­ğa arzına karar verildi.'

62  A.g.e., s.5-16.

63   Köksal, Mustafa Asım, İslam Tarihi, İstanbul-1987, c.1-18.

[64] 'Mukaddime', İslam Ansiklopedisi, İstanbul-1978, I, s.XVI-XVII. Bu ansiklo­pedi tamamlandıktan sonra yine Leiden'de aynı yayınevi tarafından 1954 yılın­dan itibaren ansiklopedinin ikinci edisyonunun neşrine de başlanmış ve bu ne­şir halen devam etmektedir.

[65] A.g.m., s.XVIII-XIX.

[66] Çabuk, Vahid, İslam Ansiklopedisi İndeksi, Ankara-1994, s.VII-XVI. Bu an- /

siklopedi hakkında bkz. İzgüer, Zeki, 'İslam Ansiklopedisine Dair', İslami Araştırmalar (Dergisi), II, S. 6, s.68-73, İstanbul-1988.

[67] Bu ansiklopediye Türkiye dışında yazılan tanıtım ve tenkitlere örnek olmak üzere Türkçe'ye de çevrilen Bertold Spuler'in tenkidi ve bu tenkide Orhan Fu- ad Köprülü'nün yazdığı cevap yazısı hakkında bkz. Spuler, Bertold, 'Tenkid', İslam Ansiklopedisi içinde, İstanbul-ts., V/2, 7 s.; Köprülü, Orhan F., 'Bir Tenkid Hakkında Bazı Mülahazalar', İslam Ansiklopedisi içinde, İstanbul-ts., V/2, s.171-178.

[68] İslam-Türk Ansiklopedisi (Muhitü'l-Ma'arif el-İslamiyye et-Türkiyye), İstan- bul-1941-1948, c.1-2.

[69] Bu mecmuada yayımlanan oryantalistler ve İslam Ansiklopedisi hakkındaki ma­kalelere örnek olarak bkz. 'Yahudi Hokkabazlığı Misyonerliği Yapan Eski Bir Öğretmen', Sebilürreş_tad (Mecmuası), X, S.236, s.168, İstanbul-1957; 'Ah- kam-ı Şer'iye Okunmıyan Bir İlahiyat Fakültesi Ancak Moskovaya Yaraşır', a.eser, I, S.4, s.62-64, İstanbul-1948; 'Allahın İnayetiyle Sebilürreşad'a Başlı­yoruz', a.eser, I, S.1, s.2-4, 6, İstanbul-1948; 'Brockelmanın Hezayanları, Mütercim Doçent Çağatayın Bu Husustaki Hataları', a.eser, X, S.229, s.53- 57, İstanbul-1956; 'İslam Ansiklopedisinde Hazreti Peygamber ve Zevcatı Ta- hirat Hakkında Garezkar Müsteşrik ve Misyonerlerin Münasebetsiz İsnadları', a.eser, X, S.236, s.167, İstanbul-1957; Fergan, Eşref Edib, 'İlmi İfşaat ve İti- rafat, İslam Ansiklopedisinin Sayısız Hatalarla Dolu Oluşu', a.eser, XIV, S.329, s.56-58, İstanbul-1961; a.yz., 'İslamın Karşılaştığı Tehlikeler: İlim Maskesi Al­tında Bozgunculuk', a.eser, VII, S.192, s.260-262, İstanbul-1955; Atilhan, Cevat Rifat, 'Gaflet mi, Cehalet mi?', a.eser, X, S.229, s.58-59, İstanbul- / 1956; Erim, Recep, 'Peygamberimize İftiralar ve İsnatlar: Haydi O, Utanmadı Amma, Ey İlahiyat Hocası, Senin Kalbin Sızlamadı mı?', a.eser, X, S.234, S.242, İstanbul-1956; Kuşçu, Kemal, 'İntikad ve Mülahazalar', a.eser, X, S.236, s.164-166, İstanbul-1957.

[70] İslam-Türk Ansiklopedisinde ve Sebilürreş_tad Mecmuası'nda yayımlanan oryan­talizm ve oryantalistler hakkındaki makalele örnek olarak bkz. 'İslam-Türk An- siklopedisi'ni Yazanlar', İslam-Türk Ansiklopedisi, İstanbul-1941, Asar-ı İsla- miyye Kütüphanesi Neşriyatı, I, s.9-10; 'İslam-Türk Ansiklopedisi'nin Mahiye­ti ve Hedefi', a.eser, I, s.11-16.

[71] İslam-Türk Ansiklopedisi Mecmuasında oryantalizm ve oryantalistler hakkında yayımlanan makaleler için bkz. 'Ahiret Bahsine İslam Ansiklopedisinin Ayırdı­ğı Yer', İslam-Türk Ansiklopedisi-Muhitülmaarif- Mecmuası, I, S.11, s.2-3, İs- tanbul-1941; 'Ansiklopedimizin Mesleğine Dair', I, S.18, s.2-3, I, S.19, s.3-4, 1941; 'İlmi Mes'uliyetten Kaçınmamak Gerekir', I, S.22, s.2-3, 1941; 'İslam Ansiklopedisi Hakkında Tenkitler, Hakikat Bozgunculuğu', I, S.45, s.4; 'İslam Ansiklopedisinde 'Allah' Bahsini Yazan Mister Makdonald'ın Hakiki Hüviyeti ve Redaksiyon Heyetinden Temennilerimiz', I, S.21, s.3-4, 1941; 'İslam An­siklopedisinde 'Allah' Bahsini Yazan Misyoner Kimdir?', I, S.20, s.2-3, 1941; 'İslam-Ansiklopedisi Hakkında', I, S.7, s.3; 'Mahut İslam Ansiklopedisi'nin Ba­şındaki Hey'etin İşi Nedir?', I, S.24, s.2-3, 1941; 'Misyonerler Ne Diyorlar, Bi­zimkiler Ne Diyor?', I, S.22, s.3-4, 1941; 'Müsteşrikler ve Misyonerler Tara­fından Yazılan 'İslam Ansiklopedisi'ni Mısırlılar Nasıl Terceme Ediyorlar?', I, S.15, s.2-3, 1941; Orkun, Hüseyin Namık, 'Misyoner ve Müsteşriklerin Yazdı­ğı İslam Ansiklopedisindeki Hata ve Noksanlar', I, S.11, s.3-4, 1941; 'Müsteş­riklerin İslam Ansiklopedisinde İslami Meselelerin Telif Hissesi', I, S.25, s.3-4, 1941; 'Türk Mimarisi Bizastan mı Örnek Almıştır?, İslam Ansiklopedisinin Ayasofya Maddesindeki Hataları ve Tahrifleri', I, S.47, s.2; Doğrul, Ömer Rı­za, 'Haksız Bir Tenkide Cevap', I, S.15, s.3-4, 1941; Fergan, Eşref Edib, 'Bir Tecavüzün İçyüzü', I, S.13, s.2-4, 1941; a.yz., 'İki Zihniyet: Müsteşrik ve Mis­yoner Zihniyeti-Hakiki İlim Zihniyeti, Muhterem Cumhuriyet Gazetesine', I, S.89, s.2-3, 1942; a.yz., 'İslam Ansiklopedisi, Misyoner ve Müsteşriklerin Yaz­dıkları İslam Ansiklopedisinin İlmi ve İslami Mahiyeti', I, S.7, s.3-4; a.yz., 'İs­mail Habib'in Cephesi: Müsteşrik ve Misyoner Zihniyetinin Yayılışı', II, S.41, s.2-3; II, S.42, s.2-4, 1942; a.yz., 'Doktor Adnan Beye Göre Yaltkaya', II, S.76, s.8-12, 1947; a.yz., İsmail Hakkı İzmirli, 'İlmi Mesaiye Düşmanlık Zih­niyeti, İlmi Muhit İçinde Bu Zavallı Zihniyet Nasıl Yaşayabilir?', I, S.17, s.3-4, 4-8, 1942; a.yz., 'Tenkid Değil, Tahrif: Muhterem 'Tasvir-i Efkar' da İntişar Eden Müsteşrik Ritter'in Yardımcısı Ahmed Ateş tarafından Yazılan Hak ve İlimden Uzak, Tenkid Nikabı Altındaki Tahriflere Hata ve İstihzalara Cevap', I, S.14, s.1-4, 1941; Danişman, Muallim Nafiz, 'Hazreti Amine Hakkında, İs­lam Ansiklopedisinin İsnadı Tamamile Garazkaranedir, B. Şerefeddin Yaltkaya Bunu İzah ve Tashih İle Mükelleftir', I, S.27, s.4, 1942; 'İsmail Habib İsnad ve İftiralarından Vazgeçmiyor mu?', I, S.44, s.4, 1942; 'İsmail Habib'in Fahiş Bir Cür'et ve Bühtanı, Diyanet İşleri Riyasetinin Nazarı Dikkatine', I, S.33, / s.2-4, 1942; 'İsmail Habib'in Uçurduğu Bir Kelle', I, S.36, s.3-4, 1942; 'Müsteşrik ve Misyonerler, Hakikatleri Nasıl Tahrif Ediyorlar?', I, S.38, s.2-3, 1942; Mehmed Ali, 'Müslümanları İslamdan Uzaklaştırma Direktifleri', İs- lam-Türk Ansiklopedisi U. Neşriyat Müdürlüğüne', I, S.43, s.4, 1942; İzmir­li, İsmail Hakkı, 'B.İsmail Habibe: Deliliniz Varsa Gösteriniz, Yoksa Hakkı Ka­bul Ediniz!', I, S.45, s.2; a.yz., 'Müslümanlıkta Beş Vakit Namaz... İsmail Ha- bibin Gahiş Hatası', I, S.34, s.2-4, 1942; 'İslam-Türk Ansiklopedisinin Birin­ci Cildinden İkinci Cildine', II, S.51-52, s.2-6, 1944; Çavlı, Emin Ali, 'İslam Ansiklopedisinin Hataları', II, S.91, s.14, 1948.

[72] Keyman, Fuat, Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark, İstanbul-1998; Cerrahoğlu, İsmail, 'Oryantalizm ve Batıda Kur'an ve Kur'an İlimleri Üzerine Araştırmalar', a.eser, XXXI, s.95-136, Ankara-1989; Akdemir, Salih, 'Müsteş­riklerin Kur'an-ı Kerim ve Hz. Muhammed (SAV)'e Yaklaşımları', A.Ü. İlahi­yat Fakültesi Dergisi, XXXI, s.179-210, Ankara-1989; Alıcı, Musafa, W Mont- gomery Watt^sda Vahiy ve Nübüvvet Anlayışı, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bi­limler Enstitüsü, İstanbul-1995, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi; Ateş, Sü­leyman, İslama İtirazlar ve Kur'an-ı Kerim'den Cevaplar, Ankara-1983, (İlk baskı: Ankara-1966).

[73] Oryantalistlerin muhtelif dillerde yazdıkları eserlerin Türkçe çevirileri, bu ma­kalenin hacmini aşacak büyük bir yekün tutmaktadır. Renan, Dozy ve Caeta­ni'nin eserleriyle Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi'nin dışında konuy­la ilgili müstakil tercüme eserlere örnek olarak bkz. Aksan, Virginia, Savaşta ve Barışta Bir Osmanlı Devlet Adamı Ahmed Resmi Efendi 1700-1783, çev. Öz­den Arıkan, İstanbul-1997; Alderson, Anthony Dolphin, Osmanlı Hanedanı­nın Yapısı, çev. Şerafettin Severcan, İstanbul-1998; Baljon, J.M.S., Kur'an Yo­rumunda Çağdaş Yönelimler, çev. Şaban Ali Düzgün, Ankara-1994; Bosworth, C.E., İslam Devletleri Tarihi, çev. E. Merçil, M. İpşirli, İstanbul-1980; Butter- worth, Charles E., İslam Felsefesinde Siyasi Düşüncenin Geliş_timi, çev. Selahat- tin Ayaz, İstanbul-1999; Cleveland, Willian I., Batı'ya Karş_sı İslam: Şekip Ars- lan'ın Mücadelesi, çev. Selahattin Ayaz, İstanbul-1991; Commins, David De­an, Osmanlı Suriyesi'nde Islahat Hareketleri, çev. Selahaddin Ayaz, İstanbul- 1990; Copeaux, Etienne, Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) Türk Tarih Te­zinden Türk-İslam Sentezine, çev. Ali Berktay, İstanbul-1998; Davenport, John, Hazret-i Muhammed ve Kur'an-ı Kerim, çev. Ömer Rıza, İstanbul- 1928; Fanon, Frantz, Cezayir Bağımsızlık Savaşanın Anatomisi, çev. Kamil Çi- leçöp, İstanbul-1983; Faroqhi, Suraiya, Hacılar ve Sultanlar: Osmanlı Döne­minde Hac (1517-1638), çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul-1995; a.yz., Osman­lı Kentler ve Kentliler: Kent Mekanında Ticaret, Zanaat ve Gıda Üretimi 1550­1650, İstanbul-1994; a.yz., Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaş_tam: Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, çev. Elif Kılıç, İstanbul-1995; Findley, Carter Vaugh, Ahmed Midhat Efendi Avrupa'da, çev. Ayşen Anadol, İstanbul-1999; Findley, Carter Vaughn, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, Ya­yıma Hazırlayan: Ayşen Anadol, Hamdi Can Tuncer, çev. Gül Çağlı Güven, İs- tanbul-1996; Fleischer, Cornell H., Tarihçi Mustafa Ali: Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, çev. Ayla Ortaç, Yayıma Hazırlayanlar: Ayşen Anadol, Ekrem Çakı- roğlu, İstanbul-1996; Gellner, Ernest, Milliyetçiliğe Bakmak, çev. Simten /

Coşar, Saltuk Özertürk, Nalan Soyarık, İstanbul-1998; a.yz., Uluslar ve Ulus­çuluk, çev. Büşra Ersanlı Behar, Günay Göksu Özdoğan, İstanbul-1992; Ge- orgeon, François, Türk Milliyetçiliğinin Kökenleri: Yusuf Akçura (1876­1935), çev. Alev Er, Ankara-1996; Gibb, Elios John Wilkonson, Osmanlı Şiiri Tarihine Giriş,, çev. A. Cüneyd Köksal, İstanbul-1999; Gibb, H.A.R., İslamda Dini Düş_tünce Yapısı, çev. Ergun Göze, İstanbul-1997; a.yz., Orta Asya'da Arap Fütühatı, çev. M. Hakkı, İstanbul-1930; Gilson, Etienne, Tanrı ve Fel­sefe, çev. Mehmet S. Aydın, İstanbul-1999; Goofman, Daniel, İzmir ve Levan­ten Dünya, 1550-1650, çev. Ayşen Anadol, Neyyir Kalaycıoğlu, İstanbul-1995; Hadly, Lord, Leopold Weis, Avrupalı Gözüyle İslam, çev. Akif Nuri Karcıoğ- lu, Hasan Şahin, İstanbul-1969; Hattox, Ralph S., Kahve ve Kahvehaneler: Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu'daki Kökenleri, çev. Nurettin Elhüseyni, İstan- bul-1998; Horvath, Bela, Anadolu 1913, çev. Tarık Demirkan, İstanbul-1996; Hovhannesyan, Sarkis Sorraf, Payitaht İstanbul'un Tarihçesi, çev. Elmon Han­çer, İstanbul-1996; Huart, Clement, Arab ve İslam Edebiyatı, çev. Cemal Sez­gin, Ankara-ts.; Hunke, Sigrid, Allah'ın Güneşi Avrupa'nın Üzerinde, çev. Hayrullah Örs, İstanbul-1969; Iacovella, Angel, Gönye ve Hilal: İttihadd-Te- rakki ve Masonluk, çev. Tülin Altınova, İstanbul-1998; Irwing, Washington, Elhamra: Endülüs'ün Yaşflyan Efsanesi, çev. Veysel Uysal, İstanbul-1992; Itz- kowitz, Norman, Osmanlı İmparatorluğu ve Gelenek, çev. İsmet Özel, İstan- bul-1997; Kedourie, Eli, Avrupa'da Milliyetçilik, çev. M. Haluk Timurtaş, Ankara-1971; Kuhnel, Ernst, Doğu İslam Memleketlerinde Minyatür, çev. S.K. Yetkin, M. Özgü, Ankara-1952; Laqueur, Hans-Peter, Hüve'l-baki: İstan­bul'da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, çev. Selahattin Dilidüzgün, İs- tanbul-ts.; Leaman, Oliver, Ortaçağ İslam Felsefesine Giriş,, çev. Turan Koç, Kayseri-1992; Lombard, Maurice, İlk Zafer Yıllarında İslam, çev. Nezih Uzel, İstanbul-1983; Müller-Wiener, Wolfgang, Bizans'tan Osmanlı'ya İstan­bul Limanı, çev. Erol Özbek, İstanbul-1998; Nagata, Yuzo, Muhsin-zade Mehmet Paşfl ve Ayanlık Müessesesi, Tokyo-1982; a.yz., Tarihte Ayanlar: Ka- raosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme, Ankara-1997; Neumann, Christoph K., Araç Tarih Amaç Tanzimat: Tarih-i Cevdet'in Siyasi Anlamı, çev. Meltem Arun, İstanbul-2000; Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu'nda Veba, 1700-1850, çev. Serap Yılmaz, İstanbul-1997; Pierce, Leslie P., Harem-i Hü­mayun: Osmanlı İmparatorlu'nda Hükümdarlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berk- tay, İstanbul-1996; Pirenne, Henri, Hz. Muhammed ve Charlemagne, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara-1984; a.yz., Ortaçağ Avrupasının Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çev. Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul-1983; a.yz., Ortaçağ Kentle­ri Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, çev. Şadan Karadeniz, Ankara-1982; Rodinson, Maxime, Batı'yı Büyüleyen İslam, çev. Cemil Meriç, İstanbul-1983; Rosenthal, Erwin I.J., Ortaçağ'da İslam Siyaset Düş_tüncesi, çev. Ali Çaksu, İs- tanbul-1997; Rosenthal, Franz, Erken İslam'da Mizah, çev. Ahmet Arslan, İs- tanbul-1997; a.yz., İslam'da Özgürlük Kavramı: İslam Düşüncesinde Özgür­lük Sorunu ve Boyutları Üzerine Bir İnceleme, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul- 2000, Ayışığı Kitapları; Schuon, Frithjof, İslam'ın Metafizik Boyutları, çev. Mahmut Kanık, İstanbul-1996; a.yz., İslam ve Ezeli Hikmet, çev. Şahabeddin Yalçın, İstanbul-1999; a.yz., İslam'ı Anlamak, çev. Mahmut Kanık, İstanbul- 1996; Singer, Amy, Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, çev. Sema Bulutsuz, İstanbul-1996; Toledano, Ehud R., Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890, çev. y

Y. Hakan Erdem, İstanbul-1994; Tritton, A.S., İslam Kelamı, çev. Mehmet Dağ, Ankara-1983; Turner, Bryan S., Marks ve Oryantalizmin Sonu, çev. H. Çağatay Keskinkok, İstanbul-1984; a.yz., Max Weber ve İslam, çev. Yasin Ak- tay, Ankara-1991; a.yz., Oryantalizm, Kapitalizm ve İslam, çev. Ahmed De- mirhan, İstanbul-1991; Voll, John Obert, İslam Süreklilik ve Değiş_tim, çev. Ce­mil Aydın, Cengiz Şişman, Mehmet Demirhan, İstanbul-1991; de Nerval, Ge- rard, Doğuya Seyahat: Voyage en Orient: Ramazan Geceleri, çev. Muharrem Taşçıoğlu, Ankara-1984; Nöldeke, Theodor, Friedrich Schwally, Kur'an Tari­hi, çev. Muammer Sencer, İstanbul-1970.

[74] Bu eserler içinde en meşhuru ve en önemlisi H. Ziya Ülken'in İslam Felsefesi Tarihi isimli eseri olup bu eser üzerinde de büyük ölçüde doğrudan oryanta­list etki söz konusudur. Bkz. Ülken, Hilmi Ziya, İslam Felsefesi-Kaynaklar ve Tesirleri, Ankara-ts., Selçuk Yayınları. Diğer iki önemli İslam düşüncesi tarihi ise yine çeviridir. Bkz. Şerif, M.M. (ed.), İslam Düş_tüncesi Tarihi, çeviri editö­rü: Mustafa Armağan, İstanbul-1990-1991; Fahri, Macit, İslam Felsefesi Tari­hi, çev. Kasım Turhan, İstanbul-1987.

[75] Oleary, De Lacy Evans, İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, çev. Hüseyin Yur- daydın, Yaşar Kutluay, Ankara-1959; Boer, Tjitze J. De, İslamda Felsefe Tari­hi, çev. Yaşar Kutluay, Ankara-1960; Corbin, Henry, İbn Rüşd'den Günümüze İslam Felsefe Tarihi, çev. Abdullah Haksöz, İstanbul-1997; a.yz., İslam Felsefe­si Tarihi Başlangıçtan İbn Rüşd'ün Ölümüne Kadar (1198), çev. Hüseyin Ha- temi, İstanbul-1986.

[76] Goldziher'in çevrilen eserleri için bkz. Goldziher, Ignaz, Klasik Arap Literatü­rü, çev. Azmi Yüksel, Rahmi Er, Ankara-1993; a.yz., Zahiriler, Sistem ve Tarih­leri, çev. Cihad Tunç, Ankara-1982. Goldziher hakkında bkz. Conrad, Lawren- ce I., 'The Dervish's Disciple: On the Personality and Intellectual Milieu of the Young Ignaz Goldziher', Journal of the Royal Asiatic Society, 1990, S.2, s.225- 266, London-1990; a.yz., 'The Near East Study Tour Diary of Ignaz Goldzi­her', a.eser, S.1, s.105-126, London-1990.

[77] Landau'nun çevrilen eserleri için bkz. Landau, Jacob M., Pantürkizm, çev. Mesut Akın, İstanbul-1999; a.yz., Modern Arap Edebiyatı: 20. Yüzyıl, çev. Bedrettin Aytaç, Ankara-1994; a.yz., Tekinalp: Bir Türk Yurtseveri, İstanbul- 1996; a.yz., Türkiye'de Sağ ve Sol Akımlar, Ankara-1979.

[78] Heyd'den çevirilen eserler için bkz. Heyd, Uriel, Türk Ulusçuluğunun Temel­leri, çev. Kadir Günay, Ankara-1979; a.yz., Ziya Gökalp: Türk Milliyetçiliğinin Temelleri, çev. Cemil Meriç, İstanbul-1980.

[79] Izutsu'nun çevrilen eserleri için bkz. Izutsu, Toshihiko, İbn Arabi'nin Fu- sus'undaki Anahtar Kavramlar, çev. Ahmed Yüksel Özemre, İstanbul-1998; .a.yz., İslam Düşüncesinde İman Kavramı, çev. Selahaddin Ayaz, İstanbul- 1984; a.yz., Kur'an'da Allah ve İnsan, çev. Süleyman Ateş, Ankara-ts., Kevser Yayınevi; a.yz., Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, /

İstanbul-1984. Izutsu hakkında bkz. Muhakkik, Mehdi, 'İzutsu Hem Reft', (Mecelle-i) Tahkikat-ı İslami, Yıl: 7, S.1, s.155-164, Tahran-1992.

[80] Massignon'un çevrilen eserleri için bkz. Massignon, Louis, Hallac-ı Mansur: Anadolu Aleviliğinin Felsefi Kökenleri, Derleyen: Niyazi Öktem, İstanbul- 1994. Massignon hakkında bkz. Root, Elizabeth De W., 'Louis Massignon 1883-1962', The Muslim World, LIV, S.4, s.300-309, 1964; el-Yesu'i, Kümeyl Huşeyme, 'Fi'z-Zikra es-Selasine li Vefati Luis Massignon (1962-1992), Ba'du Resa'ili Luis Şeyho İleyhi', (Mecelletü)'l-Meşrik, Yıl: 67, S.1, s.169-176, Beyrut-1993.

[81] Nicholson'un çevrilen eserleri için bkz. Nicholson, Reynold Alleyne, Mevlana Celaleddin Rumi, çev. Ayten Lermioğlu, İstanbul-1975; a.yz., İslam Sufileri, çev. Mehmed Dağ, Kemal Işık, Ruhi Fığlalı vdğr., İstanbul-1978. Nicholson hakkında bkz. Afifi, Ebu'l-Ala, 'Takrir an Mü'temeri'l-Müsteşrikin es-Salis ve'l-'İşrin', Mecelletü Külliyyeti'l-Adab, VIII, s.178-182, İskenderiyye-1954; a.yz., 'el-Üstaz Reynold Nicholson', Mecelletü's-Sekafe, Yıl: 8, S. 381, s.4-5, Kahire-1946.

[82] Roy'un çevrilen eserleri için bkz. Roy, Oliver, Afganistan'da Direniş ve İslam, çev. Mustafa Kadri Orağlı, İstanbul-1990; a.yz., Siyasalİslamın İflası, çev. Cü­neyt Akalın, İstanbul-1994.

[83] Joseph Schacht'tan çevrilen eser için bkz. Schacht, Joseph, İslam Hukukuna Giriş,, çev. Mehmet Dağ, Abdülkadir Şener, Ankara-1977. Ayrıca Schacht hak­kında bkz. Hourani, George F., 'Joseph Schacht, 1902-1969', Journal of the American Oriental Society, XC, S.2, s.163-167, Baltimore, Maryland-1970; Wakin, Jeanette, 'Additum: Joseph Schacht, 1902-69', a.eser, XC, S.2, s.168, Baltimore, Maryland-1970; Ansari, Zafar Ishaq, 'The Authenticity of Traditi- ons: A Critique of Joseph Schaht's Argument E Silentio', Hamdard Islamicus, VII, S.2, s.51-61.

[84] Schimmel'in çevrilen eserleri için bkz. Schimmel, Annemarie, Ben Rüzgarım Sen Ateş: Mevlana Celaleddin Rumi: Büyük Mutasavvıfın Hayatı ve Eserleri, çev. Senail Özkan, İstanbul-1999; a.yz., Dinler Tarihine Giriş,, Ankara-1955, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi; a.yz., Hind Halk Şiirinde Hallac-ı Mansur, çev. Sofi Huri, İstanbul-1969; a.yz., Mevlana Celalettin Rumi'nin Şark ve Garpta Tesirleri, Ankara-1963; a.yz., Ruhum Bir Kadındır: İslam'da Müennes, çev. Ömer Enis Akbulut, İstanbul-1999; a.yz., Sayıların Esrarı, çev. Mehmet Temelli, Bursa-1997; a.eser (Sayıların Gizemi), çev. Mustafa Küpü- şoğlu, İstanbul-1998; a.yz., Tasavvufun Boyutları, çev. Ender Gürol, İstanbul- 1982.

[85] Watt'ın çevrilen eserleri için bkz. Watt, W. Montgomery, Hazreti Muhammed Peygamber ve Devlet Kurucu, çev. Hayrullah Örs, İstanbul-1963; a.yz., İslam Avrupa'da, çev. Hulusi Yavuz, İstanbul-1989; a.yz., Modern Dünyada İslam Vahyi, çev. Mehmet S. Aydın, Ankara-1982; a.yz., Hz. Muhammed Mekke'de, çev. Rami Ayas, Azmi Yüksel, Ankara-1986; a.yz., İslam Düşüncesinin Teşek­kül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara-1981; a.yz., İslami Hareketler ve Modernlik, çev. Turan Koç, İstanbul-1997; a.yz., İslami Tetkikler, İslam Felse­fesi ve Kelamı, çev. Süleyman Ateş, Ankara-1968; a.yz., Kur'an'a Giriş,, çev. Süleyman Kalkan, Ankara-1998; a.yz., Günümüzde İslam ve Hristiyanlık, çev. Turan Koç, İstanbul-1991. Watt hakkında bkz. McDonald, Michael V., y

'Bibliography: The Published Works of William Montgomery Watt', Alford T. Welch, Pierre Cachia (ed.): Islam: Past Influence and Present Challenge, in Ho- nour of W. M. Watt içinde, Edinburgh 1979, s.331-347; Alıcı, Musafa, W. Montgomery Watt^sda Vahiy ve Nübüvvet Anlayışı, Marmara Üniversitesi, Sos­yal Bilimler Enstitüsü, İstanbul-1995, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.

[86] Esposito'nun çevrilen eserleri için bkz. Esposito, John L., John O. Voll, İsla­miyet ve Demokrasi, çev. Ahmet Fethi, İstanbul-1998; Esposito, John, John Donohue, Değiş_tim Sürecinde İslam, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstan- bul-1991.

[87] Barthold'un çevirilen eserleri için bkz. Barthold, V. V., İslam Medeniyeti Tari­hi, çev. Mehmed Fuad Köprülü, Ankara-1973; a.yz., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul-1981; a.yz., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Yayına Hazırlayanlar: Kazım Yaşar Kopraman, Afşar İsmail Aka, Ankara-1975; a.yz., Uluğ Bey ve Zamanı, çev. Akdes Nimet Tahiroğlu, İstanbul-1930; a.eser, çev. İsmail Aka, Ankara-1990; a.yz., Asyanın Keşfi Rusyada ve Avrupada Şarkiyatçılğın Tarihi, çev. Kaya Bayraktar, Ayşe Meral, İstanbul-2000.

[88] Vamberi hakkında bkz. Togan, Zeki Velidi (Ahmed Zeki Velidi), T.Y., 'Vambe- ri'nin Eserleri ve Eserlerinde Türklere Nazarı', Türk Yurdu (Mecmuası), V, S.7, s.1060-1065; V, S.8, s.1153-1157, İstanbul-1329; 'Müsteşrik Vamberi', Türk Yurdu (Mecmuası), IV, s.962-968; Masaruş, Jol, 'Vamberi Armin, 1831­1913', Türk Yurdu (Mecmuası), V, S.4, s.968-975, İstanbul-1329.

[89] Cahen'in çevrilen eserleri için bkz. Cahen, Claude, Doğuşdan Osmanlı Devle­tinin Kuruluşuna Kadar İslamiyet, çev. Esat Erendor, Ankara-1990; a.yz., Os­manlılardan Önce Anadolu'da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul-1979; a.yz., Türklerin Anadolu'ya İlk Girişi: (XI. Yüzyılın İkinci Yarısı), çev. Yaşar Yücel, Bahaeddin Yediyıldız, Ankara-1988.

[90] Brockelman'ın çevrilen eserleri için bkz. Brockelmann, Carl, İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi, I, çev. Neşet Çağatay, Ankara-1964. Bu çeviri hakkında 'Brockelmanın Hezayanları, Mütercim Doçent Çağatayın Bu Husustaki Hata­ları', İslam-Türk Ansiklopedisi-Muhitülmaarif- Mecmuası, X, S.229, s.53-57, İstanbul-1956.

[91] Hammer'in çevrilen eserleri için bkz. Hammer-Purgstall, Joseph Freiherr von, Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tarihi, çev. Mehmet Ata, İstanbul-1329-1337, c.1- 10; Ankara-1947, c.1-11.

[92] Hitti'den çevrilen eser için bkz. Hitti, Philip Khuri, Siyasi ve Kültürel İslam Ta­rihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul-1980, c.1-4; İstanbul-1989, c.1-2 (c.1-4). Hitti hakkında bkz. Kritzeck, James, R. Bayly Winder, 'Philip K. Hitti', James Krit- zeck, R. Bayly Winder (ed.): The World of Islam, Studies in Honour of Philip K. Hitti içinde, London-1960, s.1-9, 10-37 (A Bibliography of Works by Philip K. Hitti).

[93] Hourani'nin çevrilen eserleri için bkz. Hourani, Albert, Arap Halkları Tarihi, çev. Yavuz Alagın, Yayına Hazırlayan: Tanıl Bora, İstanbul-1997; a.yz., Batı Düşüncesinde İslam, çev. Celal A. Kanat, İstanbul-1994; a.yz., Çağdaş_t Arap /

Düş_tüncesi, çev. L. Boyacı, H. Yılmaz, İstanbul-1994. Hourani hakkında bkz. Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islam in European Thought, by Albert Hourani', The Muslim World, LXXXIII, S.3-4, s.318-323, Hartford, CT-1993; Dirik, Hopod, 'Albert Hourani', The Arab World in Scientific Research, S.1, s.7-21, Paris-1993; Khalidi, Rashid, 'Albert Hourani, 1915-1993', Middle East Stu­dies Association Bulletin, XXVII, S.2, s.1-5, Washington, DC-1993; Azimi, Fahruddin, 'Yadi ez Albert Hourani', (Mahname-i) Kilk, S.54, s.299-304, Tahran-1994.

[94] Lewis'in çevrilen eserleri için bkz. Lewis, Bernard, Çatışan Kültürler: Keşifler Çağında Hristiyanlar, Müslümanlar, Yahudiler, çev. Nurettin Elhüseyni, İs- tanbul-1997; a.yz., İslam Dünyasında Yahudiler, çev. Bahadır Sina Şener, An- kara-1996; a.yz., İslam'ın Siyasal Söylemi, çev. Ünsal Oskay, İstanbul-1993; a.yz., İstanbul ve Osmanlı Uygarlığı, çev. Nihal Önal, İstanbul-1975; a.yz., Modern Türkiye'nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Ankara-1984; a.yz., Müslü­manların Avrupa'yı Keşfi, çev. İhsan Durdu, İstanbul-2000; a.yz., Ortadoğu: (Hristiyanlığın Doğuşundan Günümüze Ortadoğu'nun 2000 Yıllık Tarihi), çev. Mehmet Harmancı, İstanbul-1996, Başkan Ofset; a.yz., Tarihte Araplar, çev. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul-1979. Lewis hakkında bkz. Mutabbakani, Mazin bin Salah, el-İstişrak ve'l-İtticahatü'l-Fikriyye fi't-Tarihi'l-İslami, Dira- setün Tatbikiyyetün ala Kitabati Bernard Lewis, er-Riyad-1995, Mektebetü Melik Fehd el-Vataniyye; Said, W. Edward, '1995 Baskısına Önsöz', Şarkiyat­çılık, Batı'nın Şark Anlayışları içinde, İstanbul-1999, s.344-368.

[95] Türkiye'de Oryantalizmi veya oryantalistleri tanıtım ve tenkit mahiyetindeki çalışmalardan bazıları için bkz. Togan, Zeki Velidi, 1951 de İstanbulda Topla­nan Milletlerarası XXII. Müsteşrikler Kongresi, Mesaisi ve Akisleri, İstanbul- 1953; T.Y., 'Türkolog W. Radloff ve Welhelm Thomson Hazeratının Jübilele­ri', Türk Yurdu (Mecmuası), I, S.6, s.171-177, 1327-1328; Tuğ, Salih, 'İslam Araştırmalarında Gelişmeler', İslam Düş_tüncesi (Mecmuası), Yıl: 1, S.2, s.72- 77, İstanbul-1967; 'Mukaddime', İslam Ansiklopedisi, İstanbul-1978, I, s.I- XXI; Kasım, Küfrevi, Hz. Peygambere Dil Uzatanlar, İstanbul-1969; Orkun, Hüseyin Namık, 'Amerikalıların Asya Araştırmaları', Ülkü (Dergisi), XI, S.121, s.7, Ankara-1946; Özkaya, Tüten, 'Sovyetler Birliği'nde Nasiruddin-i Tusi'nin Ahlak-ı Nasıri Eseri Üzerine Çalışmalar', Erdem (Dergisi), IV, S.10, s.273-290, Ankara-1998; Saner, Turgut, 19. Yüzyıl İstanbul Mimarlığında 'Oryantalizm', İstanbul-1998, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş.; Sönmezsoy, Sela- hattin, Kur'ân ve Oryantalistler, Ankara-1998; Şahin (Ertürk), Zübeyde, /

XIX. yüzyılda Batı Düşünürlerinin Hz. Muhammed (sav) Hakkında Görüşleri­nin Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya- 1995, Yayımlanmamış Doktora Tezi; Keyman, Fuat, Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark, İstanbul-1998; Akdemir, Salih, 'Müsteşriklerin Kur'an-ı Ke­rim ve Hz. Muhammed (SAV)'e Yaklaşımları', A.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXXI, s.179-210, Ankara-1989; Cerrahoğlu, İsmail, 'Oryantalizm ve Batıda Kur'an ve Kur'an İlimleri Üzerine Araştırmalar', a.eser, XXXI, s.95-136, Anka- ra-1989; Alıcı, Musafa, W. Montgomery Watt^sda Vahiy ve Nübüvvet Anlayışı, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul-1995, Yayımlanma­mış Yüksek Lisans Tezi; Ateş, Süleyman, İslama İtirazlar ve Kur'an-ı Ke- rim'den Cevaplar, Ankara-1966; Görmez, Mehmet, 'Klasik Oryantalizmi Ha­dis Araştırmalarına Sevk Eden Temel Faktörler Üzerine', İslamiyat (Dergisi), III, S.1, s.11-31, Ankara-2000; Uslu, Kamil, Noel J. Coulson'un İslam Hukuku Hakkındaki İddiaları, Noel J. Coulson'un İslam Hukuku Hakkındaki İddiala­rı, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya-1997, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi; Bekiroğlu, Nazan, 'Unutulmuş Bir Müsteşrik: Olga dö Le- bedeva, Madam Gülnar', Dergâh (Dergisi), IV, S.46, s.8-10, İstanbul-1993; Hatip, Abdülaziz, Kur'an ve Hz. Peygamber Aleyhindeki İddialara Cevaplar, İstanbul-1997.

[96] Edward Said'in eseri ve daha sonraki konuyla ilgili yazıları da bu çerçevede de­ğerlendirebilir. Türk akademisyenlerinin Said'in eserine ve görüşlerine dört elle sarılmalarının bir sebebi de muhtemelen budur. Bu konuda başka bir örnek için bkz. Tibawi, A.L., Enver Abdülmelik, Hamid Algar, Krizdeki Oryantalizm -Eleştiriler-, İstanbul-1998.

[97] Oryantalizmle ilglili başka ülkelerdeki müslüman müelliflerce yazılıp Türkçe'ye çevrilen eserler için bkz. Ebu Şehbe, Muhammed, Sünnet Müdafası (Müsteşrik ve Çağdaş_t Yazarların Şüphelerine Reddiyeler), çev. Mehmed Görmez, M. Emin Özafşar, Ankara-1990; Derveze, M. İzzet, Kur'an Cevap Veriyor, çev. Abdullah Baykal, İstanbul-1988; al-Azami, M. Mustafa, İslam Fıkhı ve Sünnet: Oryanta­list J. Schacht'a Eleştiri, çev. Mustafa Ertürk, İstanbul-1996; Cemile, Meryem, İslam ve Oryantalizm, çev. Faruk Yılmaz, Ahmed Deniz, İstanbul-1989; ed-Dı- raz, Muhammed A., Kur'an'ın Anlaşılmasına Doğru, çev. Salih Akdemir, An- kara-1984; Sibai, Mustafa, Oryantalizm ve Oryantalistler, Yararları-Zararları, çev. Mücteba Uğur, İstanbul-1993; ez-Zakzuk, Mahmud Hamdi, Oryantalizm veya Medeniyet Hesaplaşmasının Arka Planı, çev. Abdülaziz Hatib, İzmir-1993; Nasr, Seyyid Hüseyin, Modern Dünyada Geleneksel İslam, çev. Savaş Şafak Bak- çın, Hüsamettin Arslan, İstanbul-1989, s.269-318; el-Behiy, Muhammed, İsla­mi Düş_tüncede Oryantalist Etki: Modern İslami Düşüncenin Batı Sömürüsüyle Alakası-II, çev. İbrahim Sarmış, İstanbul-1996.

[98]          Afifi, Ebu'l-Ala, 'Takrir an Mü'temeri'l-Müsteşrikin es-Salis ve'l-'İşrin', Mecelletü Külliyyeti'l-Adab, VIII, s.178-182, İskenderiyye-1954; Senno, Ehif, 'Hadıru'd-Dirasat el-İslamiyye: Menahicüha ve Meyadinüha', (Mecelletü)'l- Meşrik, Yıl: 65, S.1-2, s.283-301, Beyrut-1991; Simayilovitc, Ahmed, Felsefe- tü'l-İstişrak ve Eseruha fi'l-Edebi'l-Arabi el-Mu'asır, Kahire-ts., Daru'l-Maarif; el-Alim, Ömer Lutfi el-Müsteşrikun ve'l-Kur'an, Malta-1991, Menşurat Mer­kez Dirasati'l-'Alemi'l-İslami; Bedevi, Abdurrahman, Mevsu'atü'l-Müsteşrikin, Beyrut-1984; Bindak, Muhammed Salih el-, el-Müsteşyikun ve Tercemetü'l- Kur'ani'l-Kerim, Beyrut-1980, Menşuratu'l-Afaki'l-Cedide; Cabiri, Muham- med Abid, 'er-Rü'yetü'l-İştirakiyye fi'l-Felsefeti'l-İslamiyye: Tabi'atüha ve Mükevvenatüha el-Eydiyolojiyya ve'l-Menheciyye', Menahicü'l-Müsteş/ikin fi'd-Dirasat el-Arabiyyeti'l-İslamiyye içinde, er-Riyad-1985, I, s.305-338; Sü- veyşi, Muhammed es-, 'Ara'ü Ba'di'l-Müsteşrikin Havle't-Türasi'l-İlmi el-Ara- bi ve'r-Reddü Aleyha', a.eser içinde, er-Riyad-1985, II, s.19-68; Ebu Zeyd, Ahmed, 'el-İstişrak ve'l-Müsteşrikun', (Mecelletü) Alemi'l-Fikr, X, S.2, s.255- 276, el-Küveyt-1979; el-Akiki, Necib, el-Müsteşrikun, Kahire-1980, c.1-3; Halefullah, Muhammed, 'Takrir ani'l-Mü'temeri'd-Düveli es-Salis ve'l-İşrin li'l-Müsteşrikin (el-Mün'akad fi Cambridge bi İnciltere min 21 ila 28 August 1954)', Mecelletü Külliyyeti'l-Adab, VIII, s.157-159, İskenderiyye-1954; Hamdan, Nezir, er-Rasül Sallallahü Aleyhi ve Sellem fi Kitabati'l-Müsteşrikin, Cidde-1401 hk.; Mahmud, İbrahim Muhammed, 'Keyfe Yenzuru el-Müsek- kafu'l-Arabi ile'l-İstişrak?', (Mecelletü)'l-Müstakbel el-Arabi, Yıl: 13, S.137, s.49-64, Beyrut-1990; Maliki, Muhammed Alevi, el-Müsteşrikun beyne'l-İnsaf ve'l-Asabiyye, Cidde-1982, Matabi' Seher; Marta'i, Abdulazim İbrahim Mu­hammed el-, İftira'atu'l-Müsteş/ikin 'ale'l-İslam, Kahire-1992, Mektebetu'l- Vehbe; Menahicü'l-Müsteş/ikin fi'd-Dirasat el-Arabiyyeti'l-İslamiyye, er-Ri- yad-1985, I-2; Musevi, Muhsin Casim el-, el-İstiş/ak fi'l-Fikri'l-Arabi, Bey- rut-1993; Mutabbakani, Mazin bin Salah, el-İstiş_trak ve'l-İtticahatü'l-Fikriyye fi't-Tarihi'l-İslami, Dirasetün Tatbikiyyetün ala Kitabati Bernard Lewis, er- Riyad-1995, Mektebetü Melik Fehd el-Vataniyye; Samrani, Kasım es-, el-İstiş­rak beyne'l-Mevdu'iyye ve'l-İfti'aliyye, Riyad-1985; Se'afin, İbrahim el-, ' 'el-İs- tişrak' el-Mevkif ve Rüdudu'l-Fi'l', el-Cedid fi Alemi'l-Kütüb ve'l-Mektebat, S.4, s.10-15, Beyrut-1994; Sibai, Mustafa, Oryantalizm ve Oryantalistler, Yararları-Zararları, çev. Mücteba Uğur, İstanbul-1993; Şarkavi, Muhammed Abdullah eş-, Fi'l-Fikri'l-İslamiyyi'l-Mu'asır ve'l-İstiş_trak, Kahire-ts., Mek- tebetu'z-Zehra; eş-Şebbal, Cemaleddin, 'Takrir an Mü'temeri'd-Dirasat el- Arabiyye ve'l-İslamiyye (el-Mün'akad fi Cami'ati Beşaver bi Bakistan fi 28-30 Abril 1954)', Mecelletü Külliyyeti'l-Adab, VIII, s.160-172, İskenderiyye- 1954; ez-Zakzuk, Mahmud Hamdi, el-İslam ve'l-İstiş_trak, Kahire-1984; a.yz., el-İstişrak ve'l-Halfiyyetü'l-Fikriyyeti li's-Sıra' el-Hadariyye, Katar-1404 hk.; es-Sabah, Reşa Hammud, 'et-Tasavvurat el-Avrubbiyye li'l-İslam fi'l-Usuri'l- Vusta, 'Ve Te'siruha fi'l-Komedya el-İlahiyye', (Mecelletü) Alemi'l-Fikr, XI, S.3, s.85-100, el-Küveyt-1980; es-Sıddik, Muhammed es-Salih, 'Muhammed (Sallallahü Aleyhi Vesellem) fi Nazari'l-Müfekkirin el-Garbiyyin', (Mecel- letü)'l-Asale, Yıl: 9, S. 87-88, s.37-60, 1980.