Harun Anay: ÇAĞDAŞ ARAPLARDA İSLÂM ve BATI FELSEFESİ

ÇAĞDAŞ ARAPLARDA İSLÂM ve BATI FELSEFESİ

Harun Anay

Buraya kadar özetlenmeye çalışılan İslâm düşüncesinde yenilik yapmayı savunan fikirler ile sosyalizm, marksizm ve milliyetçilik gibi akımlar ve bunlar hakkındaki tartışmaların büyük bir kısmı bu başlık altında yer alabilir. Bunların yanı sıra materyalizm, akılcılık, tecrübecilik ve evrimcilik gibi felsefî akımlar da burada işlenebilir. Bu son gruba örnek olarak Darvinizm ve evrimcilikle ilgili tartışmalar zikredilebilir. Suriye Protestan Koleji'nde kimya ve jeoloji profesörü olarak çalışan Dr. Edwin Lewis'in 1882 yılında yaptığı bir konuşma ve bu konuşma çerçevesinde ortaya çıkan tepkiler, evrim nazariyesi ve Darvinciliğin ne kadar erken bir tarihte Arap dünyasında yayılmaya başladığını göstermektedir.^{^[1]} Bu tartışmaların yanı sıra, hayatlarının önemli bir kısmını materyalist ve Darvinci bir felsefenin izahına ve bu felsefelerin yaygınlaşmasına harcayan düşünürler de bulunmaktadır. Bu düşünürlerden biri Lübnan asıllı Şiblî Şümeyyil (ö.1917) olup Darvinciliği savunmanın yanı sıra Alman felsefeci ve fizikçi Büchner (ö.1899)'in radikal materyalizmini benimseyerek bunu Arap-İslâm tarihine uygulamaya çalıştı. Şümeyyil'in yazılarında, Charles Darwin (ö.1882) ve Büchner'e ilaveten, Herbert Spencer (ö.1903), Thomas H. Huxley (ö.1895) ile Almanya'dan Ernest Haeckel (ö.1919) gibi başka evrimci ve materyalistlerin de tesiri görülmektedir.^{^[2]} Şiblî Şümeyyil'den sonra evrimci görüşleri savunan en ünlü simalar, Selâme Musa (ö.1958)^{^[3]} ve İsmail Muzahhir (ö.1962)'dir. Bunlardan İsmail Muzahhir, hedonist bir ahlâk felsefesini savunmuştur. Şiblî Şümeyyil'in dinle ilgili tenkitlerine karşı çıkmakla birlikte evrim teorisini onunla birlikte benimsemektedir.^{^[4]} Evrim teorisinin bu meşhur savunucularını takip eden veya bu görüşlerin aleyhinde olan kişilerce evrimle ilgili tartışmalar halen de sürdürülmektedir.^{^[5]}

Bununla birlikte, XIX. yüzyılın başlarından XX. yüzyılın ortalarına kadar anılan tartışmaları yapanların büyük bir kısmı, üniversite bugünkü kadar yaygın olmadığı için, görüşleriyle meşhur oldukları sahaların yüksek öğrenimini yapan ve daha sonra bu sahalarda öğretimde bulunan kişiler değildi. Bu yüzden de, büyük bir kısmı meslek hayatları itibariyle gazeteci, siyâset adamı, edîp, özel eğitim öğretim ile yetişmiş veya bu şekilde dersler veren, yahut öğrenimleri itibariyle meslekten felsefeci olmayan kişilerdir. Bütün Arap dünyasında üniversitelerde görev yapan öğretim üyeleri yaklaşık olarak XX. yüzyılın ilk yarısından itibaren düşünce hayatına daha çok ağırlıklarını koymaya başlamışlardır.¹⁹⁸ Dolayısıyla, yaklaşık olarak XX. yüzyılın ilk yarısından bugüne kadarki dönemde, İslâm düşüncesi ve batı felsefesi alanlarında eser veren, tercüme yapan, görüş sahibi olan veya tartışmalara katılanların büyük bir kısmının üniversite öğretim üyeleri ve bu tartışmaların yapıldığı, kitap ve makalelerin yayımlandığı kurumların da üniversiteler veya üniversite çevreleri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bu yüzden de bundan sonraki satırlarda Arap ülkelerindeki muhtelif üniversitelerin ilgili bölümlerinde öğretim üyeliği yapan kişileri esas alarak Arap dünyasındaki İslâm düşüncesi ve batı felsefesiyle ilgili akımlar, şahıslar ve araştırmalar hakkında bilgi vermek istiyoruz. Ancak bu felsefeciler içinde İslâm-siyeset ilişkisiyle ilgili tartışmalarda İslâm devletini savunanlar da vardır, lâik devleti savununlar da; milliyetçi olanlar da vardır, milliyetçilik yerine başka ideolojileri benimseyenler de. Marksist ve sosyalist olanlar da vardır, bunlara sert tenkitler yöneltenler de. Bu yüzden çağdaş Arap dünyasında etkili olan felsefeciler hakkında bilgi verilirken bunların sadece teknik anlamda felsefeyle ilgili eserler verdikleri ve yine sadece bu anlamda görüşler ileri sürdükleri düşünülmemelidir.

Daha önce Arap ülkelerinde üniversitelerin gelişimi anlatılırken de görüldüğü üzere, XIX. yüzyılda muhtelif Arap ülkelerinde çeşitli isimlerle yüksek okullar açıldı ise de bunların önemli bir kısmı fen bilimleri veya teknik alanlarda eleman yetiştirmek ya da sömürge durumunda olan ülkelerde ise sömürgecilerin istedikleri alanlarda öğretimde bulunmak üzere kurulmuşlardı. Bir kısmı ise misyonerler tarafından tesis edilmiş okullardı. Bu yüzden denilebilir ki, 1908 tarihinde Kahire Üniversitesi'nin açılması ve bu üniversiteye bağlı olarak daha başlangıçtan itibaren Edebiyat Fakültesi'ne bağlı Felsefe Bölümü'nün bulunması konumuz açısından son derece önemlidir. Kahire Üniversitesi'ne bağlı Felsefe Bölümü kurulduğu tarihten bugüne kadar, mezun ettiği talebeler, istihdam ettiği öğretim üyeleri, bu bölümle irtibatlı kişilerin yaptıkları ve yaptırdıkları tezler ile yayımladıkları kitap, makale ve bildirilerle bütün Arap dünyasında etkili olmuştur. Özellikle 1930 yılından itibaren faaliyete geçen ve felsefe, mantık, kelâm, tasavvuf ve batı felsefesi gibi alanlarda dersler veren Ezher Üniversitesi'ne bağlı Usulüddin Fakültesi'ni ve başlangıçta müstakil bir yüksek okul iken daha sonra Kahire Üniversitesi'ne bağlı bir fakülte haline getirilen Dârululum'u da buna ilave edersek, çağdaş Arap dünyasında İslâm düşüncesi ve batı felsefesiyle ilgili gelişmeleri takip etmeye Kahire'den başlamak gerektiği kendiliğinden ortaya çıkar.

Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nde başlangıçta, batı felsefesiyle ilgili dersleri Avrupa ülkelerinden gelen felsefeciler, İslâm düşüncesi ve felsefesiyle ilgili dersleri ise müsteşrikler veriyordu. Daha sonra, yine zaman zaman müsteşriklerden istifade edilse de, felsefe bölümündeki akademik kadro tamamen Mısırlıların eline geçmiştir. Bu Mısırlı öğretim üyelerinden ilki ve en önemlisi Mustafa Abdürrâzık'tır. Daha hayatta iken gerek üniversite çevrelerinde gerekse siyasiler nezdinde büyük saygı gören^{^[6]} M. Abdürrâzık, hem Mısır'da, hem de bütün Arap dünyasında eserleri, fikirleri ve, gerek doğrudan gerekse dolaylı, talebeleri vasıtasıyla etkili olmuştur.

Mısır'da ve bütün Arap dünyasında genel olarak felsefenin özel olarak da İslâm düşüncesinin akademik kurucusu olan Mustafa Abdürrâzık (ö.1947), Ezher Üniversitesi'nde okuduğu sırada 1903 yılı civarında Muhammed Abduh'un derslerine katıldı. Ezher Üniversitesi'nden 1908 yılında mezun olduktan sonra 1909 yılında öğrenimini devam ettirmek üzere Fransa'ya gitti. Fransa'da iken Sorbonne Üniversitesi'nde Emile Durkheim'in sosyoloji derslerine bir müddet devam ettikten sonra Arap edebiyatı ve İslâm hukuku dersleri de alarak Lyon Üniversitesi'nde öğrenimini tamamladı. Mısır'a döndükten sonra Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'ne öğretim üyesi olarak atanmış ve bu görevini 1927-1941 yılları arasında sürdürmüştür. Bu arada Ezher Üniversitesi'nde önce Genel Sekreterlik, daha sonra da 1945 yılında Ezher Şeyhi olmuştur. Aynı yıl Mısır Felsefe Cemiyeti'nin fahrî başkanlığına seçilmiştir. Bu görevlerinin yanı sıra Vakıflar Bakanlığı da yapmıştır. Bu bakanlığa onun atanmasıyla Mısır'da ilk defa bir Ezher mezunu bakanlık görevine getirilmiştir. Bu görevlerinin dışında Dil Kurumu (Mecmau Fuad el-Evvel li'l-Lügat el-Arabiyye) üyeliğinde de bulunmuştur.^{^[7]}

Mustafa Abdürrâzık'ın Kahire Üniversitesi'ne öğretim üyesi olarak tayin edilmesiyle, daha önce İtalyan müsteşriki Santillana ve Massignon gibi müsteşrikler tarafından verilen İslâm ve İslâm düşüncesiyle ilgili derslerden sonra ilk defa bir Mısırlı ve üstelik Fransa'da tahsil görmüş eski bir Ezher mezunu bu üniversitede İslâm felsefesi, mantık, kelâm ve tasavvuf dersleri vermeye başlıyordu. Böylece Kahire Üniversitesi'ndeki İslâm felsefesi öğretiminde yeni bir dönem başlamıştır[8]. Daha önce 1923 yılında yine Fransa'da tahsil gören Mansûr Fehmî de aynı üniversitede ahlâk dersleri vermek üzere hoca olarak tayin edildi ise de[9] Mustafa Abdürrâzık İslâm düşüncesi ve felsefesiyle ilgili dersler veren ilk yerli hoca olarak büyük itibar görmüştür.

Mustafa Abdürrâzık'ı esas meşhur eden ve bir ekol oluşturmasını sağlayan ahlâkî şahsiyeti, bilgisi, çeşitli görevleri ve öğrencilerinin yanı sıra eserleridir[10].Ancak eserleri içerisinde en önemlisi, İslâm düşüncesi tarihiyle ilgili temel görüşlerine yer verdiği lslâm Felsefesi Tarihine Giriş (Temhîd li Târîhi'l-Felsefet el-lslâmiyye) isimli kitabıdır. Bu eser Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde M. Abdürrâzık'ın verdiği derslerden meydana geldiği için, savunduğu görüşlerin kitabın ilk yayımlandığı 1944 yılında ortaya çıktığını söylemek mümkün değildir. Zira eserin yayımlanışından yıllarca önce kendisi hakkında yazılan bir (röportaj) makalede de benzer görüşlere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Abdürrâzık'a göre, son asırlarda felsefenin anlamını genişletmek eğilimi bulunmakta ve felsefe her türlü araştırmaya teşmil ederek varlığın ortaya çıkışı ve varlıktaki her türlü düzen ile irtibatlandırılmaktadır; bu araştırma ise akla dayanarak da yapılabilir vahye dayanarak da. Bu yüzden de, eskiden beri felsefe kabul edilen ve İslâm felsefesi denilen felsefe türünün yanı sıra kelâm, tasavvuf ve usûl-i fıkhın da İslâm felsefesinin içinde yer alması gerekir[11].

Mustafa Abdürrâzık bu fikirlerini, 1930'larda üniversite talebelerine verdiği derslerden meydana gelen ve ilk baskısı 1944 yılında yapılan Temhîd li Târihi Felsefeti'l-İslâmiyye isimli eserinde daha ayrıntılı olarak ifade etti.^{^[12]} Muhammed Lütfi Cum'a'nın Doğu ve Batı Felsefesi Tarihi (Târîhu Felsefeti'l-Mesrik ve'l-Magrib) adlı eserinin 1921 yılında yayımlanmasından sonra^{^[13]} İslâm felsefesi ve düşüncesi tarihiyle ilgili, hatta genel felsefe tarihi mahiyetinde, Arapça'da yazılan ilk eserlerden biri olup iki ana bölüme ayrılmaktadır. İlk bölümde, Emile Brehier, I.T. Tennemann, V. Cousin ve Ernest Renan gibi batılı felsefeci ve müsteşriklerin İslâm düşüncesi/felsefesiyle ilgili fikirlerini eleştirel bir şekilde ele almaktadır; daha sonra ise müslüman düşünürlerin İslâm felsefesi hakkındaki düşüncelerine ve felsefe tariflerine yer vermekte ve nihayet din-felsefe ilişkisiyle ilgili müslüman düşünürlerin ve yazarların fikirlerini anlatmaktadır.

Eserin ikinci bölümü ise İslâm felsefesi tarihini incelemede yazarın kendi yöntemini açıklamasıyla ilgili olup İslâm Felsefesi Tarihi Dersinde Bizim Yöntemimiz (Menhecünâ fî Dersi Târihi'l-Felsefet el-İslâmiyye) başlığını taşımaktadır. Burada, İslâm tarihinde felsefî düşüncenin başlangıcı; hikmet ve içtihât; fıkıh ve fıkıh tarihiyle ilgili muhtelif nazariyeler, bu çerçevede Carra de Vaux ve Goldziher gibi müsteşriklerin yanı sıra İbn Haldun, İbn Kayyım el-Cevziyye ve İbn Abdilberr'in bu konudaki görüşlerinin tetkiki; başlangıcından itibaren İslâm düşüncesi tarihinde re'y (içtihât) ve tarih boyunca geçirdiği aşamalar ile İmam Şâfi'î'nin er-Risâle adlı eserindeki felsefî konular (mezâhir) anlatılmaktadır. Nihayet eser, ilm-i kelâm ve tarihiyle ilgili bir ekle tamamlanmaktadır.^{^[14]}

Kitabın muhtevasından da anlaşılacağı üzere, M. Abdürrâzık'ı en çok meşgul eden konular, batılı felsefeci ve müsteşriklerin İslâm felsefesi/düşüncesiyle ilgili görüşlerini tartışmak ve reddetmek, onların fikirlerinden İslâm düşüncesini ayıkladıktan veya onlarla hesaplaştıktan sonra, fıkıh usulü, kelâm ve -her ne kadar bu eserde müstakil bir başlıkta incelenmese detasavvufu da içine alacak şekilde felsefenin anlamını genişletmektir. İslâm felsefesi bu alanları da kuşatacak şekilde kullanıldığı takdirde İslâm düşüncesinin özgünlüğünün daha kolay ve açık bir şekilde ispat edileceği üzerinde vurgu yapmak istemekte; ayrıca, din ile aklın çatışmadığını, bunların uzlaştırılabileceğini veya aralarında uyum olduğunu, İslâm'ın düşünmeyi teşvik ettiğini ve müslümanların başlangıçtan itibaren, sadece Yunan felsefesinin etkisiyle gelişen İslâm felsefesinde değil, başka alanlarda da aklî metodu kullandıklarını ispat etmeye çalışmaktadır.

Dolayısıyla, denilebilir ki, Mustafa Abdürrâzık'ın görüşleri, esas itibariyle bazı müsteşriklerin ve onların tesiriyle bir kısım müslüman yazarların savunduğu, dinle aklın/ilmin çatıştığı dolayısıyla da ilerleyebilmek için dinî terketmek veya en azından etkisini azaltmak gerektiğine; İslâm felsefesinin Yunan felsefesinin bir devamı ve taklidi olduğuna bu yüzden de Yunan felsefesini batıya aktarmanın dışında müslümanların düşünce tarihine herhangi bir katkıda bulunmadığına dair iddialara karşı geliştirilmiş bir projedir.^{^[15]}

Mustafa Abdürrâzık, üniversitedeki görevi sırasında pek çok öğrenci yetiştirmiş ve bunların büyük bir kısmı da hayatları boyunca hocalarına olan minnettarlıklarını ve onun Arap dünyasında felsefe tedrisatı ve düşüncesi içindeki yerini belirtmeye devam etmişlerdir.^{^[16]} Ayrıca bu öğrencilerin önemli bir kısmı onun biraz yukarıda özetlenen görüşlerini benimseyerek onları açıklamak, tarihî bilgilerle delillendirmek ve derinleştirmek için çeşitli araştırmalarda bulunmuşlardır. Bu doğrudan öğrencilerin yanı sıra onun görüşlerini benimseyen dolaylı öğrencilerini, başka bir deyişle takipçilerini de dikkate alırsak Mısır merkezli bir Mustafa Abdürrâzık ekolünden rahatlıkla bahsedilebilir. Doğrudan veya dolaylı olarak onun öğrencisi olan kişilerden de örnekler vererek bundan sonraki satırlarda Arap dünyasındaki felsefeciler hakkında biraz daha bilgi vermek istiyoruz.

a- Mansur Fehmî (ö.1958): Kahire Üniversitesi'nin ilk öğrencilerinden biri olan Mansur Fehmî, üniversitenin açıldığı yıl (1908) felsefe tahsil etmek üzere Sorbonne Üniversitesi'ne gönderildi. Fransa'da beş yıl kaldıktan sonra 1913 yılında doktorasını tamamladı. Dönüşünde, Kahire Üniversitesi'ne öğretim üyesi olarak tayin edildi ve felsefe dersi veren ilk yerli hocalardan biri oldu. 1930 yılında Hatarâtü'n-Nefs başlıklı eserinde makalelerini topladı. Pek çok görüşünde Muhammed Abduh ile ittifak halindedir.^{^[17]}

b- Ahmed Fuad el-Ehvânî: Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nde öğretim üyeliğinde bulunan Ehvânî'nin, Kindî ve eğitimci Kâbisî gibi kişi ve konular hakkında çalışmaları bulunmaktadır.^{^[18]}M. Abdürrâzık'ın yukarıda anılan tezinin içine giren fıkıh usulünün ve tasavvufun felsefeyle ilişkisini önceleri kabul etmemekle birlikte daha sonraki yazılarında yaptığı felsefe tarifinin içine bu disiplinleri de dahil etmek mümkün görünmektedir.^{^[19]}

c- Ali Sâmî en-Neşşâr: Doktorasını İspanya'da yapan Neşşâr, Mustafa Abdürrâzık'ın en önemli takipçilerinden ve öğrencilerinden biridir. Özellikle lslâm Düşünürlerinde Yöntem (Menâhicü'l-Bahs inde Müfekkiri el-İslâm) ve lslâm Tarihinde Felsefî Düşüncenin Doğuşu (Neş'etü'l-Fikri'l-Felsefî fî el-lslâm) adlı eserleri yazıldığı döneme göre oldukça önemli ve bu konulara büyük katkıda bulunmuş çalışmalardır. Eserlerinde Abdürrâzık'ın izinden giderek genel olarak kelâm ilminin, özel olarak ise Eş'arî kelâmının İslâm düşüncesi ve felsefesinin içindeki yeri üzerinde durmuştur.^{^[20]}

d- İbrahim Medkûr: Kahire'de doğan ve 1927 yılında Dârululûm'dan mezun olan Medkûr, bir müddet öğretmenlik yaptıktan sonra 1929 yılında felsefe ve hukuk okumak üzere Fransa'ya gitmiştir. 1931 yılında Sorbonne Üniversitesi'nden edebiyat lisansı, 1933 yılında ise Paris Üniversitesi'nden hukuk lisansı aldı. 1934 yılında lslâm Felsefesinde Fârâbî'nin Yeri ve Aristo Mantığının lslâm Dünyasında Etkisi başlıklı iki tez hazırlayarak felsefe doktoru oldu. 1935 yılında Mısır'a döndü ve Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'ne tayin edildi. 1937-1946 yılları arasında Mısır Senatosu (Meclisü'ş-Şüyûh)'nda senatörlük yaptı. 1964 yılında Arap Dil Kurumu'na üye seçildi, daha sonra 1961 yılında bu kurumun başkanı oldu.^{^[21]}

İbrahim Medkûr, akademik hayatı boyunca pek çok eserin neşrine nezaret etti, makaleler yazdı, telif kitaplar yayımladı. İbn Sînâ'nın Kitabu'ş-Şifâ adlı eseri ile Kadı Abdülcebbâr'ın Kitâbü'l-Mugnî isimli eserinin neşrindeki editörlükleri oldukça önemlidir.^{^[22]} 1948 başlarında yayımladığı İslâm Felsefesi Hakkında, Yöntem ve Tatbik (Fi'l-Felsefet el-İslâmiyye-Menhec ve Tatbîk) adlı eseri Mustafa Abdürrâzık'ın Temhîd li Târîhi Felsefet el-İslâmiyye adlı kitabından sonra bu sahada yazılan en önemli eser olup halen de önemini muhafaza etmektedir. Ayrıca bu eser yöntem itibariyle M. Abdürrâzık'ın kitabını yakından izlemesine rağmen fıkıh usulü, kelâm ve tasavvufu işleme yerine klasik anlamda İslâm felsefesini konu edinmektedir. Bu yüzden de M. Abdürrâzık'ın eserinin bir anlamda tamamlayıcısı, bir anlamda da ana tezi itibariyle ondan ayrılan bir muhtevaya sahiptir.^{^[23]}e- Abdurrahman Bedevî: Aslen Mısırlı olup 1917 yılında Dukhuliyye'de doğdu. 1938 yılında Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nden mezun oldu. Bu bölümde okuduğu sırada, ilim tarihi ve Alman felsefesi uzmanı Alexandre Kovre (ö.1964), Andre Lalande (ö.1963) ve A. Burloud'dan dersler aldı. Mısırlı hocalardan ise Mustafa Abdürrâzık'ın öğrencisi oldu. Bu derslerin yanı sıra o sırada Kahire Üniversitesi Arap Dili Bölümü'nde Sami dilleri, metin neşri ve metin tenkidi hakkında dersler vermekte olan müsteşrik Poul Kraus (ö.1944)'un derslerine katıldı. 1938 yılında Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'ne asistan tayin edildi ve bu sırada A. Lalande'ın verdiği metodoloji (menâhicü'l-bahs) ve metafizik derslerinde ona asistanlık yaptı. Varoluşçu Felsefede Ölüm Sorunu (Müşkiletü'l-Mevt fi'l-Felsefeti'l-Vücûdiyye) başlıklı yüksek lisans tezini Lalande ve daha sonra da Kovre'un danışmanlığında hazırlayarak 1941 yılında savundu. Varoluşçu Felsefede Zaman (ez-Zemânü'l-Vücûdî) başlıklı doktora tezini Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde 1944 yılında tamamladı. 1950 yılında o zamanki adı Büyük İbrahim Paşa Üniversitesi (Câmi'atü İbrahim Başa el-Kebîr), bugünkü adıyla Ayn Şems Üniversitesi (Câmi'atü Ayn Şems)'nde Felsefe Bölümü'nü kurmak ve bölüm başkanlığı yapmak üzere görevlendirildi. 1971 yılında kadar bu üniversitede çalışmaya devam etti. Libya, Kuveyt ve İran gibi ülkelerin üniversitelerinde de öğretim üyeliği yapan Abdurrahman Bedevî daha sonra Fransa'ya yerleşti.^{^[24]} A. Bedevî, çağdaş Arap felsefeciler içinde en velut yazarlardan biri olup pek çok yazma neşri, tercümesi ve telif eseri bulunmaktadır.^{^[25]} Bunlara ilaveten, Arap dünyasında varoluşçu felsefenin ilk temsilcisi olup^{^[26]} onun temsil ettiği ateist varoluşçuluğa karşı Lübnan'lı felsefeci Rîne Habeşî şahsiyetçiliği ve varoluşçuluğu birleştiren böylece de metafiziğe kapı aralayan bir felsefeyi savundu.^{^[27]} Abdurrahman Bedevî'nin hem İslâm, hem de batı felsefesiyle ilgili çalışmaları bulunmakla birlikte daha çok İslâm düşüncesiyle ilgili tahkik ve tercüme eserleri vasıtasıyla tanınmaktadır.^{^[28]}

f- Abdülhalim Mahmud (ö.1978): 1932 yılında Ezher Üniversitesi'nden mezun olduktan sonra Fransa'ya gidip Sorbonne Üniversitesi'nde Haris el-Muhâsibî ile ilgili doktora tezini 1940 yılında tamamladı. Mısır'a dönüşünde Ezher Üniversitesi'ne bağlı Usulüddin Fakültesi'nde göreve başladı. 1968 yılından sonra Ezher Üniversitesi Rektörlüğü ve İslâmî Araştırma Akademisi Genel Sekreterliği gibi görevlerde bulundu, nihayet 1973 yılında Ezher Şeyhi olarak atandı.^{^[29]} Çalışmalarının büyük bir kısmı tasavvufla ilgili olan A. Mahmud'un Muhâsibî ve Gazzâlî gibi mutasavvıflar hakkında eserleri bulunmakta ve tasavvufu büyük bir samimiyetle benimsemektedir.^{^[30]} Abdülhalim Mahmud ayrıca Fransız asıllı gelenekselci düşünür Reno Guenon (ö.1951), Kahire'de yaşadığı sırada (1940-1951) onun dar çevresi içinde bulunmuş, tasavvufla ilgili görüşlerinden etkilenmenin yanı sıra onu Arap dünyasına tanıtan ilk kişilerden biri olmuştur.^{^[31]} Mustafa Abdürrâzık'ın tasavvuf, kelâm ve fıkıh usulünü felsefeyle ilişkilendiren ana tezini Abdülhalim Mahmud da kabul etmektedir.^{^[32]} Ezher'in en üst kademelerinde görev yapan biri olarak tasavvuf ve felsefeyle ilgilenmesi, bu konuda yazması ve pek çok tasavvufî ve felsefî konuyu benimsemesi, başta Ezher olmak üzere dindar çevrelerde tasavvuf ve felsefenin yaygınlaşmasına katkıda bulunmuştur.

g- Ebu'l-'Alâ Afîfî (ö.1966): Kahire'de doğan Afîfî, 1921 yılında Dârululum'dan mezun olduktan sonra tahsiline İngiltere'de devam etti. Cambridge Üniversitesi'nde Reynold Nicholson (ö.1945)'un nezaretinde hazırladığı İbn Arabî'nin Tasavvuf Felsefesi başlıklı tezini 1930 yılında tamamladı. Aynı yıl Mısır'a döndükten sonra Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nün kadrosuna katıldı. 1941-1957 yılları arasında İskenderiye Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nde görev yaptı. Çağdaş tasavvuf araştırmalarının Arap dünyasındaki en önemli öncülerinden biri olan Afîfî, özellikle Mısır'da tasavvufun ilmî seviyede araştırılmasına büyük katkılarda bulunmuştur.^{^[33]}

h- Mahmud el-Hudayrî: Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nden mezun olduktan sonra, bir yıl kadar Mısır'da kaldı ve bu sırada Dekart'ın Metot Üzerine Konuşmalar (Makal mine'l-Menhec) isimli eserini Arapça'ya çevirip 1930 yılında neşretti. Daha sonra Fransa'ya giderek, Sorbonne Üniversitesi'nde Nasîreddin Tûsî hakkındaki doktora tezini hazırladıysa da imtihan olamadan II. Dünya Savaşı çıktı ve Mısır'a dönmek mecburiyetinde kaldı. Dönüşte Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'ne tayin edildi ve burada Yunan felsefesi, İslâm felsefesi ve kelâm dersleri verdi. Hocası Mustafa Abdürrâzık Ezher Şeyhi olunca 1945 yılında üniversiteyi bırakarak onun özel kalem müdürü oldu. Daha sonra çeşitli idarî görevlerde bulunmanın yanı sıra Ayn Şems Üniversitesi'nde felsefe dersleri vermeye devam etti. Daha çok kelâm alanında çalışan Hudayrî, çeşitli metinler neşretmiştir.^{^[34]}

ı- Mahmud Kâsım (ö.1972): Dârululûm'dan yurtdışına tahsil yapmak üzere gönderilen ilk öğrenci olup, Paris Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde psikoloji, sosyoloji, ahlâk, felsefe ve mantık alanlarında öğrenimde bulunmak üzere Fransa'ya gönderildi. 1941 yılında bu fakülteden lisans diplomasını aldı. 1945 yılında da aynı fakültede İslâm felsefesi alanında lbn Rüşd'de Bilgi Nazariyesi ve Bunun Thomas Akuinas Felsefesinde Yorumu (Nazariyyetü'l-Ma'rife inde lbni Rüşd ve Te'vilühâ ledâ Tomas el-Akûnî) başlıklı teziyle doktorasını tamamladı.^{^[35]} 1945 yılından itibaren Dârululum'da çalışmaya başladı. Dârululum'da 1946 yılında kurulan Felsefe Bölümü'nün ilk başkanı İbrahim el-Lebân'dan sonra ikinci başkan oldu ve bu görevini ölünceye kadar sürdürdü. Mahmud Kâsım, çalışmalarında dinle felsefeyi uzlaştırmak ve bunu yaparken de İbn Rüşd ve mutezile akılcılığını esas almakla tanınmaktadır.^{^[36]}

i- Muhammed Abdullah Dıraz (ö.1958): Doktorasını Fransa'da Paris Üniversitesi'nden 1947 yılında aldı. Ezher Üniversitesi'nin yetiştirdiği en önemli âlimlerinden biri olan Dıraz'ın, Kur'an'da Ahlâk İlkeleri (Düstûru'l-Ahlâk fi'l-Kur'ân) isimli doktora tezi daha sonra Arapça'ya tercüme edilmiştir.^{^[37]} Dıraz'ın bu kitabı, batı düşüncesinden, özellikle de Kant'tan hareketle İslâm ahlâk düşüncesini yeniden kurmayı deneyen çalışmalardan biri olup çağdaş Arap düşüncesinin en önemli eserlerinden biri addedilmeye layıktır.^{^[38]}

j- Muhammed Abdülhâdî Ebu Rîde (ö.1991): Ebu Rîde, Mustafa Abdürrâzık'ın en sadık öğrencilerinden biridir.^{^[39]} Mısırlı olup Sînâ yarımadasının kuzeyindeki Arîş'te 1909 yılında doğdu. 1934 yılında Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nden mezun oldu. 1936 yılında aynı bölüme asistan tayin edildi. 1937 yılında doktora yapmak üzere Fransa'ya gönderildiyse de ertesi yıl Mısır'a döndü. Mustafa Abdürrâzık'ın yönetiminde hazırladığı İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm, Kelâmî ve Felsefî Görüsleri (İbrahim b. Seyyâr en-Nazzâm ve Ârâ'ühû'l-Kelâmiyye ve'l-Felsefiyye) başlıklı yüksek lisans tezini tamamladıktan sonra doktora yapmak üzere tekrar Paris'e döndü. II. Dünya Savaşı'nın getirdiği sıkıntılardan dolayı 1940 yılında İsviçre'ye geçti ve Gazzâlî hakkındaki doktora tezini 1945 yılında Almanca olarak burada tamamladı. Bir süre Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde hoca alarak çalıştıktan sonra Mısır içinde ve dışında çeşitli idarî ve akademik görevlerde bulundu. Daha sonra Abdurrahman Bedevî ile birlikte Ayn Şems Üniversitesi'nde felsefe profesörü olarak çalışmaya başladı. Kuveyt Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde yirmi yıla yakın hocalık yaptı. 1991 yılında İsviçre'de bir toplantı sırasında vefat etti. Din ile akıl/felsefe ilişkisi ve bunun uzlaştırılması, Ebû Rîde'yi de en çok meşgul eden sorunlardan biridir. Bunun çözümünde esas itibariyle Eş'arîliğe dayanmaktadır. Bunun yanı sıra özellikle müsteşriklerden tercüme ettiği eserlere düştüğü dipnotlarda oryantalistlerin yaptıkları hataları göstermeye de büyük emek harcamıştır. Başta Kindî'ye ait risâlelerin neşri olmak üzere çeşitli telif, tercüme ve tahkik eserleri bulunmaktadır.^{^[40]}

k- Muhammed el-Behî: Ezher Üniversitesi Usûlüddîn Fakültesi'nde görev yapan en meşhur İslâm düşüncesi uzmanlarından biri olup özellikle batı medeniyeti, oryantalizm ve bu ikisinden etkilenen çağdaş Arap düşünürlerine yönelttiği tenkitleriyle tanınmaktadır^{^[41]} Muhammed Behî'nin 1975 yılında yayımladığı Çağdaş lslâm Düşüncesi ve Batı Sömürgeciliğiyle llişkisi (el-Fikrü'l-lslâmî el-Hadîs ve Sılatühû bi'l-lsti'mâr el-Garbî adlı eseri, sahasının en önemli çalışmalardan biridir.^{^[42]}

l- Muhammed Mustafa Hilmi (ö.1968): Mustafa Abdürrâzık'ın doğrudan öğrencilerinden biri olan M.M. Hilmi, Kahire'de 1904 yılında doğdu. Daha lise yıllarında iken Kahire Üniversitesi'nde Tâhâ Hüseyin ve Mansur Fehmî'nin derslerine katılıyordu. 1925 yılında Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'ne girdi. Burada yabancı hocaların yanı sıra Mustafa Abdürrâzık ve Mansur Fehmî'den dersler aldı. Bu bölümden 1929 yılında mezun oldu. Aynı bölümde 1932 yılında tamamladığı yüksek lisans tezi, Dekart ve Spinoza'da Cevher Nazariyesi (Nazariyyetü'l-Cevher inde Dîkart ve Sibinoza) başlığını taşıyordu. Daha sonra Mustafa Abdürrâzık'ın yanında İbn Fârız ve İlâhî Sevgi (İbnü'l-Fârıd ve el-Hubbü'l-İlâhî) başlıklı tezini 1940 yılında tamamladı. Ezher Üniversitesi Usulüddin Fakültesi'nde ve Kahire Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Felsefe Bölümü'nde öğretim üyesi olarak çalıştı.^{^[43]} Muhammed Mustafa Hilmi'nin çalışmaları daha çok tasavvuf ve mutasavvıflar hakkındadır.^{^[44]}

m- Osman Emin (ö.1978): Dekart'ın çeşitli eserlerini Arapça'ya tercüme etmesinin yanı sıra telif eserlerinde de Dekartçılığın Arap dünyasındaki temsilcilerinden biri olduğu görülmektedir. Bunun yanında Muhammed Abduh'a derinden bağlı olup çeşitli faaliyetlerle Abduh'un görüşlerinin yaygınlaşmasına çalışmıştır.^{^[45]} Mustafa Abdürrâzık ekolünden Abbas Mahmud Akkâd (ö.1965)'ın vicdâniyye ve Zeki el-Ersözî'nin rahmâniyye adıyla geliştirmeye çalıştıkları^{^[46]} spiritualist felsefelerin bir başka şeklini Osman Emin cüvvâniyye adıyla savundu.^{^[47]}

n- Zeki Necib Mahmud (ö.1993): Mısır'ın Dimyat şehrinde doğdu. 1933'de Öğretmen Okulu (Külliyyetü'l-Muallimîn)'ndan mezun olduktan sonra 1936 yılında İngiltere'ye gönderildi. Londra Üniversitesi'nden 1945 yılında lisans ve 1947 yılında da doktorasını aldı. Mısır'a dönerek aynı yıl Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'ne tayin edildi. Amerika Birleşik Devletleri'nde ve Kuveyt'te öğretim üyeliği yaptı. Z.N. Mahmud genel olarak pozitivizmin özel olarak ise mantıkçı pozitivizmin Arap dünyasındaki en önemli savunucusudur. Bu bakış açısıyla yazdığı Metafizik Hurâfesi (Hurâfetü'l-Mitâfizikâ) isimli eseri yayımlandıktan sonra büyük tenkitlere uğradı, daha sonra aynı eseri bazı değişikliklerle birlikte daha kabul edilebilir bir isimle (Metafiziğe Bir Bakıs; Mevkif min Mîtâfizikâ) adıyla yeniden neşretti. Ancak 1971 yılından itibaren İslâm ve Arap düşüncesi tarihi, özellikle bu iki düşüncenin yenilenmesi gibi meselelerle daha çok ilgilenmeye başladı. Pek çok telif kitap ve makalenin yanı sıra batı felsefesinden ve edebiyatından muhtelif eserlerin tercümesine imza attı, veya tercüme edilmesine delâlette bulundu. Ayrıca es-Sekâfe ve el-Fikrü'l-Mu'âsır isimli dergilerin de uzun süre editörlüğünü yapmıştır. Bütün bu faaliyetleriyle Zeki Necib Mahmud, Mısır ve Arap dünyasında felsefî düşüncenin ve kültürün yaygınlaşmasına hizmet eden en önemli kişilerden biri sayılmaya layıktır.^{^[48]}

o- Muhammed Âbid el-Câbirî: 1936'da Fas'da doğdu. 1967'de yüksek lisansını aldı; 1970'de Rabat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nde (Külliyyetü'l-Âdâb bi Câmi'ati'r-Rabat) felsefede doktorasını aldı; 1967 yılından beri aynı fakültede felsefe ve İslâm/Arap düşüncesi tarihi hocalığı yapmaktadır. Çağdaş Arap düşüncesinin halen yaşayan en büyük düşünürlerden biri olan Câbirî, özellikle kültürel mirasın tenkidi ve Arap/İslâm düşüncesiyle ilgili tahlil ve tenkitleriyle tanınmakta ve bunları epistemolojik bir temele oturtmaya çalışmaktadır. Câbirî, ayrıca faaliyetlerinin önemli bir kısmını Arap milliyetçiliğine hasrederek Arap Birliği'ne bağlı teşkilatların kültürel ve bilimsel faaliyetlerinde aktif görev almaktadır[49].

ö- Hasan Hanefî: 1935 yılında doğan Hasan Hanefî, 1956 yılında Kahire Üniversitesi'nden mezun olduktan sonra 1956-1966 yılları arasında Fransa'da kaldı. 1966 yılında Tefsir Metodları (Les Methodes d'Exegese) başlıklı teziyle Sorbonne Üniversitesi'nden doktorasını aldı[50]. Daha sonra Kahire Üniversitesi Felsefe Bölümü'nde öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. Fransa, Belçika, Amerika Birleşik Devletleri, Fas, Japonya ve bazı Körfez ülkelerinde dersler verdi. Müslüman Kardeşler teşkilatının eski bir üyesi olmakla birlikte daha sonra ondan ayrıldı.^{^[51]} Hanefî, Enver Sedat'ı Cemal Abdünnâsır'ın politikalarını bir kenara itmekle suçladı ve bunun üzerine 1979-1982 yılları arasında sürgüne gönderildi.^{^[52]} Cemâleddin Afgânî'nin daha önce belirlediği projenin bir devamı olmak üzere 1981 yılında Yesâru'l-lslâmî adlı bir dergi ile İslâmî bir solculuk)^{^[53]} kurmak istediyse de dergi sadece tek sayı yayımlanabildi. Bu derginin başında yazdığı makalede, İslâmî sol ve bu derginin, Afgânî'nin, sömürgecilik ve geri kalmışlıkla mücadele, hürriyet ve ictimâî adâlete çağırma ile müslümanları bir İslâm birliği veya Şark birliği altında birleşmeye çağırma şeklindeki projesinin bir devamı (tekmile) olduğunu belirtmektedir.^{^[54]}

Hem İslâm hem de batı düşüncesiyle ilgili çok miktarda kitap ve makaleleri bulunan^{^[55]} Hasan Hanefî, batıdan etkilenmekle birlikte, batı düşüncesini çok kötü bir sekülarizme düştüğünden dolayı tenkit etmektedir. Dinî düşüncenin (İslâm düşüncesinin) radikal bir şekilde yeniden inşasını savunmakta^{^[56]} ve özellikle kelâm ilmiyle ilgili yazılarında özgürlükçü teolojinin (el-lâhûtü't-tahrîr: liberation theology) ana tezlerinden hareketle yeni bir kelâm ilmi geliştirmeye çalışmaktadır.^{^[57]}

Bu felsefecilerin yanı sıra Arap ülkelerinin değişik ülkelerinde faaliyette bulunan ve şimdiye kadar oldukça önemli çalışmalar yapmış olan pek çok kişinin ismi anılabilir. Bazı örnekler vermek gerekirse, evrimci bir psikolojiyi benimseyen Yusuf Murad^{^[58]}; batı düşüncesi ve sekülarizmin Mısır'daki en büyük müdâfilerinden biri olan Fuad Zekeriya^{^[59]}; batı felsefesi tarihinin Arap dünyasındaki en büyük uzmanı ve İskenderiye Üniversitesi Felsefe Bölümü öğretim üyesi Yusuf Kerem (ö.1959)^{^[60]}; Lübnan

Komünist Partisi Merkez Komite üyesi ve Sorbonne Üniversitesi mezunu Mehdî Âmil (Hasan Hamdân) (ö.1987)^{^[61]}; İslâm şahsiyetçiliği (eş-şahsâniyyetü'l-İslâmiyye) ve yarıncılık (el-gadiyye) isimleriyle bir felsefe geliştirmeye çalışan Faslı felsefeci Muhammed Aziz el-Habâbî (Lahbabi) (ö.1993)^{^[62]}; Gabriel Marcel 'in temsil ettiği Katolik varoluşçuluğun tesiriyle şahsiyetçi ve ruhçu bir varoluşçuluğu (şahsâniyye-vücudiyye-îmâniyye) savunmanın yanı sıra Hıristiyan ve İslâm medeniyetlerini uzlaştırmayı deneyen Lübnanlı Rine Habeşî^{^[63]}; İncil, Thomas Akuinas ve Eflatuncu idealizmden hareketle bir ruhçuluk/imancılık geliştirmeye çalışan Lübnanlı felsefeci Kemal Yusuf el-Hâc (ö.1976)^{^[64]}; yine benzer çizgide olup Einstein'in izafiyet nazariyesini dinî açıdan yorumlayan Lübnanlı

Şarl Mâlik (ö.1987)^{^[65]}; Zeki Mübârek^{^[66]}, Abdülaziz İzzet^{^[67]}, Tevfik et-Tavîl^{^[68]}; Muhammed Âtıf el-Irâkî, Reşâd Sâlim, Osman Yahya, Kâmil eş-Şîbî, Muhsin Mehdi^{^[69]}; Muhammed Kâmil Hüseyin^{^[70]}; Necib Beledî^{^[71]}; Muhammed Yusuf Musa^{^[72]}; Süleyman Dünya^{^[73]}; Tayyib Tizyînî^{^[74]}; Âdil Avva, Zekeriya İbrahim, Zeki el-Ersözî (ö.1968), Ahmed Mahmud Subhi, Macid Fahri, Sahbân Halîfât, Nâcî et-Tikrîtî, Ahmed Abdurrahman, Abdullatif el-Abd, Muhammed es-Seyyid el-Celeyend, Ebû Yezîd el-Acemî^{^[75]}; Abdülkebir Hatîbî^{^[76]}; Muhammed Arkoun^{^[77]}; Cemil Salîbâ^{^[78]}; Ahmed Abdülhamid Gurâb, Muhammed Kemal Cafer, Yahya Hüveydî; Hasen Mahmud Abdüllatif eş-Şâfi'î, Hâmid Tâhir^{^[79]}; Sâlim Yefut.^{^[80]}; Nâsîf Nassâr, Hüseyin Mürüvve (ö.1987)^{^[81]}; Ferid Cebr^{^[82]}; Corc Şehâta Kanavati (Georges Chehata Anawati) (ö.1994)^{^[83]}; Elbir Nasrî Nâdir^{^[84]}; Corc Tarabîşî, Halîl el-Corr, Ebu'l-Vefâ Ganîmî et-Taftazânî, Muhammed Hamdi Zakzuk, Zeyneb Mahmud el-Hudayrî, Emire Hilmi Matar, Fevkiye Hüseyin Mahmud, Kevkeb Âmir, Faysal Bedîr Avn, Fehmî Ced'an, Ahmed Mâdî, İrfan Abdülhamid, Hüsâm Muhyiddin Alusî, Cafer Âl Yâsîn, Fethullah Huleyf, Muhammed Imâra, İmâm Abdülfettâh İmâm, Hüseyin Fevzi en-Neccâr, İzzet Karnî, Muhammed Sâbit el-Efendî, Muhammed Ali Ebu Reyyân, Murad Vehbe, Abdülmün'im Hıfnî, Muhammed Huşt ve Abdülhalim Atiyye gibi pek çok kişinin isimleri anılabilir.

Sayıları çoğaltılabilecek bütün bu felsefecilerin en önemli özelliklerinden biri, hemen hemen hepsinin doğrudan veya dolaylı olarak çağdaş Arap düşüncesi tarihiyle ilgilenmeleri, bir Arap düşüncesi/felsefesi inşa etme gayretinde olmalarıdır. Bu yüzden de, çağdaş Arap düşüncesinin, ortaya çıkışı, gelişmesi, bugünkü durumu ve sorunlarıyla ilgili literatürün büyük bir kısmı, bizzat Arap felsefeciler tarafından oluşturulmuştur.^{^[85]}

Arapça'da böyle büyük bir literatür meydana çıkınca bir yandan çağdaş Arap düşüncesinde ne olup bittiğini takip daha rahat olmakta, öte yandan ise bu kitap ve makaleler, Arap dünyasının dışında konuya ilgi duyanları da etkilemektedir. Bu yüzden de çağdaş İslâm düşüncesi alanında çeşitli dillerde yazılan eserlerin büyük bir kısmında çağdaş Arap düşünürlerinin ağırlıklı olmasına şaşmamak gerekir.

Hemen her Arap felsefecinin bir Arap düşüncesi/felsefesi kurma ve geliştirme düşüncesine sahip olması, bir yandan devamlı bir şekilde geçmişin muhasebesini yapma imkanını doğurmakta öte yandan ise geleceğe bakışla ilgili daha sistematik düşünme imkanı sağlamaktadır. Bunun sonucunda ise çağdaş Arap felsefecileri, büyük maddî sıkıntılara, ülkelerindeki okuma yazma oranının düşüklüğüne, diktatör yönetimler yüzünden hürriyet hasreti çekmelerine ve yaşadıkları toplumların pek çoğunda katı bir geleneksellik hâkim olmasına rağmen canlı ve gelişme ümidi gösteren bir düşünce hayatına sahip olabilmişlerdir.

Arap dünyasındaki felsefe bölümlerinde, şartlara, ilgilere ve anlayışlara göre birinden birine ağırlık verilse de İslâm felsefesi/düşüncesi ve batı felsefesi geleneklerinin her ikisi de okutulmakta ve bu alanlarda araştırmalar yapılmaktadır. Belki de bu yüzden, ister İslâm düşüncesi isterse batı felsefesi alanında ihtisaslaşsınlar, buraya kadar isimleri anılan felsefecilerin hemen hemen hepsinin hem batı düşüncesiyle hem de İslâm düşüncesiyle okuyucu veya yazar olarak ilgilendikleri görülmektedir. Bunun en iyi örneklerinden biri Abdurrahman Bedevî olup bir yandan Heidegger ve Nietzche'den etkilenerek Arap dünyasında ateist bir varoluşçuluk geliştirmeye çalışmış, öte yandan da başta Kant olmak üzere bazı batılı filozoflarla ilgili muhtelif eserler telif ve tercüme etmiştir. Öte yandan da, İslâm düşüncesinin çeşitli alanları ve dönemleriyle ilgili onlarca telif, tercüme ve tahkik kitap ve makaleye imza atmıştır.

Batı felsefecileriyle İslâm felsefecileri arasındaki bu müşterek noktanın en iyi tezahür ettiği konulardan birinin geleneksel kültür mirasının nasıl değerlendirileceğiyle ilgili tartışma (türas tartışması) olduğu söylenebilir. Batı medeniyetiyle ilgili alınacak tavır hakkındaki tartışmalarla birlikte son iki yüzyıldır Arap düşünürleri de dahil olmak üzere İslâm dünyasında hemen her düşünürün doğrudan veya dolaylı olarak ilgilendiği türas tartışması son yıllarda Arap düşünürleri tarafından daha sistematik bir şekilde incelenmeye başlanmıştır. Bu tartışmaları yapanlar, yüzyıllardır oluşan büyük bir tarihî miras hakkında düşüneceklerine ve yazacaklarına göre elbette İslâm'ı ve İslâm düşüncesini yeterli seviyede bilmeleri gerekirdi. İşte burada, Türkiye'de olduğu gibi, İslâm'ı ve İslâm düşüncesini bilmek ve araştırmak sadece İlâhiyat fakültelerine bırakılmadığı için, bu tartışmalara katılan Arap düşünürleri milliyetçilik, materyalizm, sosyalizm, İslâmcılık, liberalizm, lâiklik ve pozitivizm gibi akımlara mensup olmalarına, bazıları İslâm'a bazıları ise Hıristiyanlığa inanmalarına ve nihayet bir kısmı hayatları boyunca batı düşüncesinin Arap dünyasında yaygınlaşması için emek sarfetmesine rağmen, Arap/İslâm düşüncesinin nasıl yenileneceğine, türas karşısında nasıl sistematik ve tutarlı bir tavrın geliştirilebileceğine dair tartışmalara rahatlıkla katılabilmişlerdir. Söz gelimi Arap/İslâm düşüncesinin yenileşmesi tartışmasıyla ilgili eser verenlerden biri olan Zeki Necib Mahmud hayatının büyük bir kısmını pozitivizmi savunmaya harcamış, bu konuda metafiziği bir hurafe kabul eden meşhur kitabı (HuvâfetüH-Mitâfizikâ) da dahil olmak üzere pek çok kitap ve makale telif etmiş, ancak aynı zamanda İslâm düşüncesine ilgisini hiçbir zaman koparmamış ve nihayet türas tartışmasına Arap Düstüncesinin Yenilenmesi (Tecdîdü'l-Fikri'l-Arabî) ve Arap Kültürünün Modernlesmesi (Fî Tahdîsi's-Sekâfeti'l-Arabiyye) ve türası değerlendiren başka bir eserle (Kıyem mine't-Türâs) ^{^[86]} önemli katkılarda bulunmuştur.^{^[87]} Benzer tespitler türas tartışmasına çeşitli açılardan yaklaşarak tenkitten geçirme, seçme, tamamen reddetme veya tamamen kabul etme gibi yöntemler öneren Muhammed Âbid el-Câbirî, Hüseyin Mürüvve, Hasan Hanefî, Tayyib Tizyînî[88], Muhammed Imâra, Fehmî Ced'an ve Âtıf el-Irâkî gibi felsefeciler için de söylenebilir[89].

Öte yandan, buraya kadar isimleri anılan ve çeşitli alanlarda eserler veren Arap düşünür ve felsefecilerinin eserlerini Arapça yazmaları da dikkat çekici bir husustur. Yurt dışında basılan tezleri, akademik hayatlarını batı üniversitelerinde sürdüren ilim adamlarının çalışmalarını ve zaman zaman başka dilllerde yapılan yayınları istisna edersek, buraya kadar isimleri anılan çağdaş Arap düşünürlerinin hemen hemen hepsinin kendilerini esas meşhur eden eserlerini ana dilleri olan Arapça yazdıkları ve buna rağmen Arap ülkeleri içinde ve dışında büyük bir yer edindikleri görülür. Bu dil hassasiyeti ise, hem Irak'tan Fas'a kadar Arap dünyasının muhtelif bölgelerinden düşünürlerin aynı konuları tartışarak müşterek bir dil ve tartışma alanı oluşturmalarına imkan sağlamakta hem de onların aynı istikamette düşünmelerine yol açmaktadır.

Arapça ile ilgili bu tespit, Arap düşünürlerinin dil ile ilgili hiçbir sorunları olmadığı anlamına da gelmemelidir. Zira, hemen her Arap ülkesinde konuşma dili (âmmî) ile yazı dili (fusha) arasında büyük farklar olması, Arap düşünürlerinin bir yandan geniş halk kitlelerine ulaşmalarını engellemekte öte yandan ise okuma yazma oranının düşüklüğünün sebeplerinden birini teşkil etmektedir[90].Bu büyük soruna rağmen, bazı küçük ıstılah ve kelime farklılıkları hariç[91], bütün Arap dünyasında yazı dilinin aynı olması hangi bölgeden olursa olsun Arap düşünürlerinin birbirini rahatlıkla anlamalarını sağlamaktadır.

NOT: Yukarıdaki yazı daha önce yayımlanan bir makalemin başlangıç kısmıdır (Bkz. Anay, Harun, ‘Çağdaş Arap Düşüncesi’, Divan Dergisi, Sayı: 10, sayfa: 1-88, İstanbul-2001).

Harun Anay/4.12.2013

harunanay.blogspot.com

facebook.com/hasimharun.anay

facebook.com/HarunAnay

twitter.com/HarunAnay

linkedin.com/HarunAnay

academia.edu/HarunAnay

---

[1] Leavitt, Donald M., 'Darwinism in the Arab World: The Lewis Affair at the Syrian Protestant College', The Muslim World, LXXI, S. 2, s. 85-98, Hartford, Conn-1981. Aynı tarihte ve ondan sonra yayımlanan evrim teorisiyle ilgili bazı makaleler için bkz. 'el-Mezheb ed-Darvinî (Charles R. Darwin)', Mecelletü'l-Muktataf Yıl: 7, S. 2, s. 65-72, 1882; Hâik, Yusuf, 'el-Mezheb ed- Darvinî (Charles R. Darwin)', a.e, Yıl: 7, s. 2-6, 287-292, 1882; Şümeyyil, Emin, 'Mezhebü Darvin (Charles Darwin) inde'l-Akdemîn', a.e., Yıl: 10, s. 145-146, 1886; 'el-Mezheb ed-Darvinî (Charles R. Darwin) fî Suriyye', a.e., 9, s. 341-343, 1884; 'el-Feylesuf Herbert Spenser (Herbert Spencer)', a.e., Yıl:29, S. 1, s. 1-8, S. 2, s. 105-110, S. 4, s. 281-285, S. 5, s. 383-386, 1904.

[2] Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 35-37, 61-71. Şiblî Şümeyyil hakkında ayrıca bkz. Hourani, Albert, Çağdas_t Arap Düs_tüncesi, 1798-1939, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 258-262; Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Hudu- ri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefut, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l- Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdü- niyye içinde, Beyrut-1985, s. 205; Khuri, Ra'if, Modern Arab Thought: Chan- nels of the French Revolution to the Arab East, çev. İhsan Abbas, Princeton- 1983, s. 140-141.

[3] Musa, Selâme, 'Limâzâ Ü'minü bi Nazariyyeti't-Tatavvur?', Mecelletü'l-Hilâl, Yıl: 33, S. 3, s. 286-291, Kahire-1924.

[4] Atiyye, Abdülhalim, el-Ahlâk fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır, Kahire-1990, s. 1426; Abdüllatif, Kemal, a.g.e., s. 206; Salîbâ, Cemil, "el-İntâcü'l-Felsefî-el-Fel- sefetü Umumen ve Felsefetü'l-Ulum", Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde Beyrut-1962, s. 404, 423; Cemel, Ahmed Abduh Hammude el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-İslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usuliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 330; Şarkâvî, Mahmud eş-, 'İsmail Muzahhir Sahibu Risâletin', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 21, S. 1050, s. 22-24, Kahire-1964. İsmail Muzahhir'in bazı eser ve makaleleri için bkz. Felsefetü'l-Lezze ve'l- Elem, Kahire-1936; 'Âsıfe, Musa Kelimullah, Telif İdmond Felec (Edmond Fleg)', Mecelletü'l-Usûr, VI, S. 27, s. 586-590, Kahire-1929; 'Bismillahir- ✓ ramnanirrahim, Asâ Rabbüküm en Yühlike Adüvveküm ve Yestahlifeküm fi'l- Ardı fe Yenzur Keyfe Ta'melûn', a.e., I, S. 1, s. 1-16, Kahire-1927; 'el-Mez- hebiyye ve'l-İrtika' ', a.e., S. 21, s. 497-512, Kahire-1929; 'et-Tatavvur ve Eseruhû fî Müstakbeli'l-Fikri'l-İnsani', n.e, VI, S. 31-32, s. 338-359, Kahi- re-1930; 'Hâcetünâ ile'l-Islâh el-İctimâ'î Ted'u ilâ Te'sîsi Hızbi'l-Fellâh el- Mısrî', a.e., V, S. 26, s. 1, Kahire-1929; 'Havle el-İlhâd ve'l-Îmân, Reddün alâ Kitâbin Meftûh ilâ Muharriri el-Usûr', a.e., IV, S. 22, s. 657-664, Kahi- re-1929; 'Hudûdü'l-Ma'rife ve Taksimühâ alâ Muktedâ Kifâyât el-Akl el-İn- sânî', n.e, IV, S. 18, s. 1-18, Kahire-1929; 'Hürriyyetü'l-Fikr', n.e, II, S. 11, s. 1169-1180, Kahire-1928; 'Meşrû'un li Te'sisi Hızb el-Fellah el-Mısrî, The Egyptian Agrarian Party, Mukaddem li Sahibi'd-Devle Mustafa en-Nehhâs Başa (Paşa) Re'is el-Vefd el-Mısrî', n.e, V, S. 26, s. 482-504, Kahire-1929; 'Min Bakâ'i'l-Eslah ilâ Bakâ'i'l-Etlah-From the Survival of the Fittest, To the Survival of the Unfit', a.e., VI, S. 30, s. 225-232, Kahire-1930; 'Sa'd Zag- lul, el-Hâlidü'l-Fânî', a.e, I, S. 1, s. 80-83, Kahire-1927; 'Zikrâ Üstâzî er- Râhil ed-Doktor Yakub Sarrûf bi Münasebeti Zuhûri Evveli Eserin li'l-Muk- tataf ba'de Vefatihî', n.e, I, S. 4, s. 389-395, Kahire-1937; 'Mecdü'l-Arab ve'l-İslâm', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 6, S. 247, s. 523-529, Kahire-1938; 'Te'emmülât fi'l-Edeb ve'l-Hayât', a.e., Yıl: 6, S. 258, s. 963-967, S. 259, s. 1003-1006, S. 260, s. 1043-1046, Kahire-1938.

[5] Örnek olarak bkz. Sayrafî, Hasen Kâmil es-, 'Herbert Spenser', Mecelletü'l- Usûr, III, S. 13, s. 36-39, Kahire-1928; Alûsî, Hüsâm Muhyiddin el-, et-Ta- tavvur ve'n-Nisbiyye fi'l-Ahlâk, Beyrut-1989; Azzâm, Mahfuz Ali, 'Nazariy- yetü't-Tatavvur inde Müfekkirî el-İslâm', Mecelletü'l-Müslim el-Mu'âsır, Yıl: 13, S. 51-52, s. 281-299, Beyrut-1988; Azzâm, Mahfuz, 'Mefhûmü't-Ta- tavvur fi'l-Fikri'l-Arabî', Dirâsât Arabiyye ve lslâmiyye, II, 7-24, Kahire - 1984; Bûtî, Muhammed Said Ramadan el-, 'Avdetün ilâ el-Kur'an ve Naza- riyyetü't-Tatavvur', Mecelletü'l-Arabî, S. 251, s. 62-65, Küveyt-1979; Mun- tasır, Abdülhalim, 'Fikretü't-Tatavvur beyne İbn Miskeveyh ve Darvin (Charles Darwin)', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 22, S. 1118, s. 51-53, Kahire - 1965; Nasıf, İsâmüddîn Hıfnî, 'İsbatü Nazariyyeti't-Tatavvur', a.e., Yıl: 7, S. 291, s. 219-222, Kahire-1939; a.yz., 'Ehemmiyyetü Nazariyyeti't-Tatavvur: Nazariyyetü't-Tatavvur ve Kıssatü'l-Halîka', a.e., Yıl: 7, S. 289, s. 123-126, Kahire-1939; Nasıf, İsâmüddîn Hıfnî, 'Nazariyyetü't-Tatavvur', a.e., VII, S. 34, s. 130-134, Kahire-1930; Şarkâvî, Mahmud, 'et-Tatavvur ve Rûhu'd- Din', a.e., S. 39, s. 531-533, Kahire-1934; Tomson, Arsur (Arthur Thomson), 'Mirasunâ an Darvin (Charles Darwin)', çev. Ahmed Efendi Hıbrî, Me- celletü'l-Usûr, II, S. 11, s. 1277-1283, Kahire-1928; Sâlim, Abdülma'bud Mustafa Ali, Nazariyyetü't-Tatavvur fî Dav' el-lslâm, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-ts., Yayımlanmamış doktora tezi.

[6] M. Abdürrâzık'ın ne kadar büyük ihtiram gördüğüne dair bir örnek için bkz. S., 'Sâ'atün Ma'a eş-Şeyh Mustafa Abdürrâzık', Mecelletü'l-Hilâl, Ağustos 1929, s. 1162-1166, Kahire-1929.

[7] Magribî, Ali Abdülfettâh el-, el-Müfekkirü'l-İslâmî el-Mu'âsır Mustafa Abdürrâzık, Kahire-1985, s. 15-20; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philo- sophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1092.

[8] 'Şeyhunâ el-Ekber Mustafa Abdürrâzık: Üstâzü'l-Felsefet el-İslâmiyye', eş-Şey- hu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 40.

[9] Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şey- hu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 40-41; 'Şeyhunâ el-Ekber Mustafa Abdürrâzık: Üstâzü'l-Fel- sefeti'l-İslâmiyye', eş-Şeyhu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edî- ben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 18; Emin, Osman, 'Mısır'da Rönesans: Muhammed Abduh ve Okulu', M.M. Şerif (ed.): lslâm Düş_tüncesi Tarihi içinde, çev. İhsan Durdu, İstanbul-1991, IV, s. 308-310; Magribî, Ali Ab- dülfettâh el-, el-Müfekkirü'l-lslâmî el-Mu'âsır Mustafa Abdürrâzık, Kahire- 1985, s. 18, 40-50; Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el- lslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 353-354, 360.

[10] Mustafa Abdürrâzık'ın bazı çalışmaları için bkz. Muhammed Abduh, Kahire- 1946; Feylesuf el-Arab ve'l-Mu'allimü's-Sânî, Kahire-1945; ed-Din ve'l-Vahy ve'l-lslâm, Kahire-1945; el-lmam eş-Şâfi'î, Kahire-1946; 'Cemâleddin el-Ef- gânî', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 6, S. 270, s. 4-7, Kahire-1944; 'A'mâlü'l-Birr ve Tanzîmühâ, el-Birru Edâtün min Edevâti'l-Kuvve', Mecelletü'l-Hilâl, Yıl: 48, S. 3, 305-307, 312, Kahire-1940; 'Mezhebü'l-İlmi'l-Hadîs fi'd-Din ve Asli- hî', a..e, Yulyu 1932, s. 1265-1272, Kahire-1932; 'Min Me'âli Mustafa Abdürrâzık Başa (Paşa) ile'd-Doktor Osman Emin', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 13, S. 627, s. 735, Kahire-1945; 'Muhtârun Merîdun', a.e, Yıl: 2, S. 41, s. 604, Kahire-1934.

201 [11] Tanâhî, Tâhir et-, 'el-Felsefetü'l-İslâmiyye fî Dav'i'n-Nehdati'l-Hadîse, Hadîs Ma'a'l-Üstâz Mustafa Beg Abdürrâzık', Mecelletü'l-Hilâl, Abril 1931, s.

[12] Abdürrâzık, Mustafa, Temhîd li Tarihi'l-Felsefeti'l-İslâmiyye, Kahire-1944.

[13] Cum'a, Muhammed Lütfi, Tarihu Felesifeti'l-Mes_trik ve'l-Magrib, Kahire- 1921. Bu eser hakkında bkz. Fahri, Mâcid, 'ed-Dirâsâtü'l-Felsefiyye', Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde, Beyrut-1962, s. 251-252.

[14] A.e., s. 99-249.

[15] Mustafa Abdürrâzık'ın İslâm felsefesini incelemede takip ettiği yöntem hakkında bkz. Magribî, Ali Abdülfettâh el-, el-Müfekkirü'l-lslâmî el-Mu'âsır Mustafa Abdürrâzık, Kahire-1985, s. 40-50; Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şeyhu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 46-49. Abdürrâzık'ın yöntemine yöneltilen bazı tenkitler için bkz. Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, Lon- don, New York-1996, II, 1090-1092.

[16] M. Abdürrâzık hakkında yapılan bazı çalışmalar için bkz. Abdürrâzık, Ali, Min Âsârı Mustafa Abdürrâzık, Kahire-1957; Atiyye, Ahmed Abdülhalim, 'eş- Şeyh Mustafa Abdürrâzık: Ra'idü'l-Felsefetü'l-İslâmiyye', Mecelletü'l-Mevki- fi'l-Arabî, S. 46, s. 63-66, Kahire-1984; Beyyûmî, Muhammed Receb el-, 'Mustafa Abdürrâzık: el-Kâtibü'l-Mevhûb', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 6, S. 68, s. 33-40, Kahire-1979; Ebû Reyye, Mahmud, 'Min Şi'ri'l-Üstâz Mustafa Abdürrâzık Başa', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 11, S. 518, s. 459, Kahire-1943; Ebû Reyye, Mahmud, 'İle'l-Üstâz el-Ekber eş-Şeyh Mustafa Abdürrâzık', a.e., Yıl: 14, S. 654, s. 60-61, Kahire-1946; Emin, Osman, 'Risâletü Mustafa Abdürrâzık', a..e, Yıl: 10, S. 481, s. 8-9, Kahire-1948; eş-Şeyhu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan, Kahire-1982; Magribî, Ali Ab- dülfettâh el-, el-Müfekkirü'l-lslâmî el-Mu'âsır Mustafa Abdürrâzık, Kahire- 1985; Mahmud, Hafız, 'ez-Zikrâ el-Mi'eviyye li Mustafa Abdürrâzık, el- İmâm, el-İnsân', Mecelletü'l-Urveti'l-Vüskâ, S. 30, s. 17-19, Kahire-1982.

[17] Adams, Charles C., el-İslâm ve't-Tecdîd fî Mısr, çev. Abbas Mahmud, Kahire- ts., s. 243-244; Cemel, Ahmed Abduh Hammude el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-İs- lâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usuliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 325, 330.

[18] Ahmed Fuad el-Ehvânî'nin bazı çalışmaları için bkz. Islamic Philosophy, Ka- hire-1957; el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-1962; 'Fî Tahkîki't-Türâs el-Ara- bî', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 2, S. 90, s. 41-43, Kahire-1965; 'Felsefetünâ İn- saniyyetün', a.e., II, S. 101, s. 14-17, S. 103, s. 6-9, Kahire-1965; 'Fi'l-Fel- sefeti'l-İslâmiyye, Menhec ve Mevdu'uh', a.e., Yıl: 10, S. 477, s. 165-166, Kahire-1948; 'Hayâtî, Telif ed-Doktor Ahmed Emin Beg', a.e, Yıl: 12, S. 592, s. 21-23, Kahire-1950; 'İlahu Aristo', a.e, Yıl: 10, S. 488, s. 21-22, Ka- hire-1948; 'Telhîsu Kitabi'n-Nefs li Ebi'l-Velid b. Rüşd, Reddün alâ Nakdin', a.e., Yıl: 12, S. 595, s. 24-25, Kahire-1950; 'eş-Şi'r ve'l-Felsefe', a.e., Yıl: 12, S. 599, s. 15-16, 23, Kahire-1950; 'İbn Sînâ beyne'd-Din ve'l-Fel- sefe, Telif el-Üstâz Hammude Garâbe, Dâru't-Tıba'a ve'n-Neşr el-İslâmiyye, 217 s., 1948', a.e, Yıl: 10, S. 493, s. 27-28, Kahire-1948; Con Divi (John Dewey), Feylesufü't-Terbiyye ve'l-Hürriyye (20/10/1859-1/6/1952)', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 3, S. 35, s. 88-94, Kahire-1959; 'Dirâsât Havle el- Gazzâlî fî Dımaşk', a..e, Yıl: 5, S. 53, s. 29-39, Kahire-1961; 'Fadlu'l-Arab ale'l-Hadârâ', a.e, Yıl: 3, S. 29, s. 12-24, Kahire-1959; 'Felsefetü'l-İnsân el- Arabî', a.e., Yıl: 6, S. 66, s. 12-17, Kahire-1962; 'Froyd (Sigmund Freud) ve Nazariyyetü't-Tahlîli'n-Nefsânî', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 14, S. 692, s. 11081109, Kahire-1946; 'Hâtimetün Felsefiyye !', a.e, Yıl: 14, S. 695, s. 11951196, Kahire-1946; 'el-Kindî ve Ricâlüddin', a,.e, Yıl: 16, S. 758, s. 51-53, Kahire-1948; 'Me'ânî el-Felsefe', n.e, Yıl: 16, S. 760, s. 112-113, Kahire- 1948; 'Kadiyyetü'l-İlm beyne el-Gazzâlî ve İbni Rüşd', Mecelletü'l-Kâtib el- Mısrî, I, S. 8, s. 646-653, Kahire-1946; 'el-Felsefetü'l-İnciliziyye (English) el-Yevm', Mecelletü'l-Fikr el-Mu'âsır, S. 10, s. 14-21, Kahire-1965; 'el-Fer- diyye fi'l-Müctema' el-Hadîs', a.e., S. 31, s. 46-, 53, Kahire-1967.

[19] Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', es-Şey- hu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 48; Cemel, Ahmed Abduh Hammude el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-İslâmî fî Dirâ- / sâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 26, 34, 390; Atiyye, Ahmed Abdülhalim, 'Ahmed Fuad el-Ehvânî ve Tarihu'l-Felsefe fi'l-Câmi'a', Mecelle- tü'l-Kahire, S. 114, s. 6-9, Kahire-1991; Dayf, Şevki, 'Me'ânî el-Felsefe li'd- Doktor Ahmed Fuad el-Ehvânî', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 10, S. 472, s. 44-45, Kahire-1948.

[20] Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1090-1093; Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, a.g.e., s. 389; Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et, 'Medreset Mustafa Abdürrâzık', eş-Şeyhu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50; Tâhir, Hâmid, el- Felsefetü'l-lslâmiyye, Kahire-ts., s. 17, 48-49. Hakkında hazırlanmış bir anı kitabı için bkz. el-Mişkât, Mecmû'atü Makâlât fî'l-Felsefe ve'l-Ulûmi'l-lnsâniyye Mühdât ilâ lsmi'l-Merhum ed-Doktor Ali Sâmî en-Neşşâr, İskenderiye-1985.

[21] Zâyid, Said, 'Şeyhu'l-Felâsife Yefûzü bi Câ'izeti'd-Devle et-Takdiriyye', Mecel- letü'l-Fikri'l-Mu'âsır, S. 78, s. 27-32, Kahire-1971; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l-Felsefî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, s. 36, Kahire-1963; Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Dârululûm ve Tarihu'd- Dersi'l-Felsefîfî Mısr', Yayımlanmamış makale, s. 9.

[22] İbrahim Medkûr'un bazı çalışmaları için bkz. Medkûr, İbrahim (ed.), Ebû Nasr el-Fârâbî fi'z-Zikrâ el-Elfiyye li Vefâtihî 950 m., Kahire-1983; (ed.), el- Kitabü't-Tezkârî: Muhyiddin Arabî fi'z-Zikrâ el-Mi'eviyye es-Sâmine li Milâ- dihî, 1165-1240 m., Kahire-1969; Medkûr, İbrahim Beyyûmî, 'el-Cânib /

es-Sufî fi'l-Felsefet el-İslâmiyye', Mecelletü'r-Risâle, Yıl: 4, S. 157, s. 10861088, S. 168, s. 1524-1527, S. 169, s. 1568-1571, S. 170, s. 1606-1608, S. 171, s. 1652-1654, S. 172, s. 1687-1689, Kahire-1936; 'el-Felsefe', a,.e.., Yıl: 3, S. 125, s. 1889-1890, Kahire-1935; 'el-Felsefetü'l-İslâmiyye ve Dirâ- setühâ', a.e., Yıl: 3, S. 93, s. 601-603, Kahire; 'el-Masâdır el-Igrîkiyye (Gre- ek) li'l-Felsefet el-İslâmiyye', a,.e., Yıl: 3, S. 95, s. 694-697, Kahire-1935; 'en-Nefs ve Huludühâ inde İbn Sînâ', a,.e., Yıl: 5, S. 188, s. 212-214, S. 190, s. 285-287, S. 191, s. 344-346, S. 194, s. 461-463, S. 196, s. 549-551, S. 197, s. 607-610, Yıl: 5, s. 649-651, Kahire-1937; 'Felâsifet el-İslâm ve't- Tevfik beyne'l-Felsefe ve'd-Din', a,.e, Yıl: 4, S. 141, s. 411-414, S. 142, s. 453-456, Kahire-1936; 'Hürriyyetü'l-Îmân', n.e, Yıl: 7, S. 297, s. 497-498, Kahire-1939; 'Nazariyyetü'n-Nübüvve inde el-Fârâbî', a.e., Yıl: 4, S. 173, s. 1731-1734, S. 174, s. 1783-1786, S. 175, s. 1830-1832, S. 176, s. 18691871, S. 177, s. 1913-1915, S. 179, s. 1994-1996, Kahire-1936; Yıl: 5, S. 183, s. 8-10, S. 184, s. 59-60, S. 185, s. 90-91, Kahire-1937; 'Sokrat ve'l- Âlemü'l-İslâmî', a,.e, Yıl: 3, S. 97, s. 772-774, Kahire-1935; 'Tarihu'l-Felse- fet el-Yunâniyye, Telif el-Üstâz Yusuf Kerem', a.e., Yıl: 4, S. 172, s. 17181720, Kahire-1936; (ed.), el-Kitab et-Tezkârî, Şeyhu'l-İs_trak, Şehabüddin es- Sühreverdî fi'z-Zikrâ el-Mi'eviyye es-Sâmine li Vefatihî, 587 h.-1190 m., Kahi- re-1974; 'el-Menhec el-Aristî (Aristotalis) ve'l-Ulumü'l-Kelâmiyye ve'l-Fık- hiyye fi'l-İslâm', çev. Hâmid Tâhir, Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 6, S. 65, s. 34-41, Kahire-1979; 'Mecmau Fu'ad el-Evvel li'l-Lugati'l-Arabiyye fî Hamset Aşe- re Âmen', a.e, Yıl: 12, S. 575, s. 8-9, Kahire-1950; Medkur, İbrahim, 'Nit- şe (Friedrich Nietzsche), Telif el-Üstâz Abdurrahman Bedevî', a.e., Yıl: 1, S. 50, s. 46-48, Kahire-1939; 'el-Cem'iyyetü'l-Felsefiyye el-Mısriyye, el-Üsre ve'l-Müctema', a..e, Yıl: 7, S. 334, s. 27-28, Kahire-1945; Fi'l-Fikri'l-İslâmî, Kahire-ts., Semirko li't-Tıbâ'a ve'n-Neşr.

217 İbrahim Medkur hakkında bkz. Emin, Osman (ed.), Dirâsât Felsefiyye Müh- dât ile'd-Doktor İbrahim Medkûr, Kahire-1974; Zâyid, Said, 'Şeyhu'l-Felâsi- fe Yefuzü bi Câ'izet ed-Devle et-Takdiriyye', Mecelletü'l-Fikri'l-Mu'âsır, S. 78, s. 27-32, Kahire-1971; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 16, 47; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1092.

[24] Bedevî, Abdurrahman, 'Bedevî (Abdurrahman)', Mevsû'atü'l-Felsefiyye, Bey- rut-1984, I, 295-296.

[25] Kendi kaleminden hayatı, ilmî ve siyâsî faaliyetleri ile eserleri ve varoluşçu felsefesi hakkında bkz. Bedevî, Abdurrahman, 'Bedevî (Abdurrahman)', Mevsû'atü'l-Felsefiyye, Beyrut-1984, I, 294-318.

[26] Salîbâ, Cemil, 'el-İntâcü'l-Felsefî-el-Felsefetü Umûmen ve Felsefetü'l-Ulûm', Halîl el-Corr, Macid Fahri vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde, Bey- rut-1962, s. 414-416.

[27] Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. s. 161162; Fahri, Macid, Dirâsât fi'l-Fikri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 266-267; Kurban, Melham, 'ed-Doktor Abdurrahman Bedevî beyne'l-İlhâd el-Arabî ve'l- İlhâd el-Garbî', Mecelletû'l-EbhAs, Yıl: 10, S. 1, s. 83-92, Beyrut-1957.

[28] Bedevî hakkında ayrıca bkz. Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-lslâmiyye, Kahire-ts., s. 49; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l-Felsefî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelle- tü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, Kahire-1963, s. 33-34; Atiyye, Abdülhalim, el-Ah- lâk fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır, Kahire-1990, s. 73-80; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Sey- yed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1093; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-lslâmiyye, Kahire-ts., s. 19, 49; Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Hudûri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el- Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut- 1985, s. 206; Subhî, Ahmed Mahmud, 'İtticâhâtü'l-Felsefeti'l-İslâmiyye fi'l- Vatani'l-Arabî (1950-1980)', a.e. içinde, s. 107.

[29] Donohue, John J., John L. Esposito, Değis_tim Sürecinde İslâm, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstanbul-1991, s. 259.

[30] Abdülhalim Mahmud'un bazı çalışmaları için bkz. el-Hamdü Lillah Hâzihî Hayâtî, Kahire-1989; el-İslâm ve'l-Hükm, Kahire-1988; 'et-Tasavvuf ve'l-Lâ Edriyye', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 1, S. 28, s. 11-12, Kahire-1939; et-Tefkîrü'l- Felsefî fi'l-İslâm, Kahire-ts., Dâru'l-Me'ârif; Makâlât fi'l-İslâm ve's-Şüyû'iyye, Kahire-ts., Dâru'l-Me'ârif.

[31] Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Al-Azhar Sufism in Modern Egypt: The Sufi Thought', The Islamic Quarterly, XXXII, S. 4, s. 218, 219-221, London-1988. Ayrıca bkz. Michon, Jian-Lous, 'In the Intimacy of Shaykh Abdul Wahid - Rene Guenon- in Cairo', Journal of Sobhia, III, S. 2, s. 2-16, Oakton, VA- 1997.

[32] Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 20, 48-49; Campanini, Massimo, 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, Lon- don, New York-1996, II, s. 1119-1120; Cemel, Ahmed Abduh Hammude el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-İslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câ- mi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usuliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 30 vd.

[33] Bedevî, Abdurrahman, 'Mâte Üstâzünâ Ebü'l-Alâ' Afîfî', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 10, S. 120, s. 12-15, Kahire-1966; Ebû Reyyân, Muhammed Ali, 'Ebü'l- Alâ Afîfî, Alemün min A'lâmi Medreseti el-İskenderiyye el-Felsefiyye el- Mu'âsıra, 1897-1966', Mecelletü Külliyyeti'l-Âdâb, XX (1966), s. 5-18, İs- kenderiye-1967; Taftazânî, Ebü'l-Vefâ et-, 'Ebü'l-Alâ Afîfî: el-Müfekkirü's- Sûfî el-İslâmî', Mecelletü'l-Fikr el-Mu'âsır, S. XXIII, s. 78-83, Kahire-1967; Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Dârululûm ve Tarihu'd-Dersi'l-Felsefî fî Mısr', Yayımlanmamış makale, s. 7.

[34] Ehvânî, Ahmed Fuad, 'In Memoriam Mahmoud el-Khodeiri: Kelimetü'd- Doktor Fuad el-Ehvânî', MIDEO, VI, s. 548-551, 1959-1961, Kahire-1961; Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şey- hu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50.

[35] Bazı kitap ve makaleleri için bkz. Kâsım, Mahmud Muhammed, 'Fî Nakdi Bertrand Rasıl (Bertrand Russell)', Mecelletü'l-Fikri'l-Mu'âsır, S. 18, s. 6-13, Kahire-1966; 'Nez'atü't-Tefâ'ül beyne Leybnits (G. Wilhelm Leibniz) ve İbn Arabî', a-.e, S. 61, s. 37-45, Kahire-1970; 'Fikretü'l-İnsan fî Mezhebi Muh- yiddin b. Arabî', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 14, S. 159, s. 24-30, Kahire-1979; el-Feylesuf el-Müftera Aleyh lbn Rüşd, Kahire-ts., Mektebetü'l-Ancolo el-Mıs- riyye; 'el-Hâris el-Muhâsibî, Lemhatün fî Sîretihî ve Menhecihî', Mecelletü's- Sekâfe, Yıl: 2, S. 96, s. 11-13, Kahire-1965; el-Hayâl fî Mezhebi Muhyiddin Arabî, Kahire-1969; Fi'n-Nefs ve'l-Akl li Felâsifet el-lgrîk (Greek) ve'l-lslâm, Kahire-1949; 'Fikret el-Lâ Mütenahiyyât inde Leybnits (G. Wilhelm Le- / ibniz) ve Muhyiddin b. Arabî', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 14, S. 157, s. 34-40, Kahire-1970; 'Müşkiletü'l-Feyd fi'l-Felsefeti'l-İslâmiyye', a.e, Yıl: 7, S. 82, s. 5-7, Kahire-1963; İbn Rüs_td ve Felsefetühü'd-Dîniyye, Kahire-1969; Mez- heb el-Gazzâlî fi'l-Akl ve't-Taklîd, Hartum-1967; Nazariyyetü'l-Ma'rife inde İbni Rüsd ve Te'vilühâ ledâ Tomas el-Akûnî (St. Thomas Aquinas), Kahire- 1969; Nusûs Muhtâra mine'l-Felsefeti'l-İslâmiyye, Kahire-1969.

[36] Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Dârululûm ve Tarihu'd-Dersi'l-Felsefî fî Mısr', Yayımlanmamış makale, s. 9-11; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâ- miyye, Kahire-ts., s. 17, 48; Cegâvî, Ahmed Muhammed Abdü'l-Âl el-, el-İt- ticâhü'l-İ'tizâlî fi'l-Fikri'l-İslâmî el-Hadîs, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usuliddîn, Kahire-1986, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 396-399.

[37] Dıraz, Muhammed A., La Morale du Koran, Paris-1951; Düstûru'l-Ahlâk fi'l-Kur'ân, çev. Abdüssabur Şahin, Beyrut-1973. Ayrıca şu çalışmalarına da bkz. Dıraz, Muhammed Abdullah, Dirâsât İslâmiyye fi'l-Alâkâti'l-İctimâ'iy- ye ve'd-Devliyye, Küveyt-1984; 'Mevkifü'l-İslâm mine'l-Edyân el-Uhrâ ve Alâkatühu Bihâ', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 2, S. 14, s. 13-17, Kahire-1958.

[38] Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 19-20, 49; Atiyye, Abdülhalim, el-Ahlâk fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır, Kahire-1990, s. 171-183.

[39] Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 18.

[40] Atiyye, Ahmed Abdülhalim, 'Ebû Rîde ve Tedşînü'd-Dersi'l-Felsefî fî Mısr', Mecelletü lbdâ', Yıl: 9, s. 138-140, Kahire-1991; Avn, Faysal Bedir, 'Ebû Rîde, Muhamed Abdülhâdî' md., TDV. lslâm Ansiklopedisi, İstanbul-1994, X, s. 215-217; Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şeyhu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50; Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fik- rü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ez- her, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 391; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-lslâmiyye, Kahire-ts., s. 48. M.A. Ebû Rîde'nin bazı çalışmaları için bkz. 'el-Akl inde el-Gazzâlî', Mecelletü'l-Arabî, S. 249, s. 34-39, Küveyt-1979; 'el-Âtıfe inde el-Gazzâlî, Mehabbetullah ve Mehabbe- tü'l-Cemâl', a.e., S. 251, s. 50-56, Küveyt-1979; 'el-Gına' ve'l-Musikâ inde'l- İmâm el-Gazzâlî', a.e., S. 252, s. 52-59, Küveyt-1979; el-Kindî ve Felsefetü- hû, Kahire-1950; Boer, T. J. De, Tarihu'l-Felsefefi'l-lslâm, çev. M. A. Ebû Rîde, Beyrut-1981.

[41] Fahri, Macid, Dirâsât fi'l-Fikri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 258-259; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-lslâmiyye, Kahire-ts., s. 49.

[42] Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 159160; Neccâr, Muhammed Hüseyn en-, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1941, s. 86. Bazı çalışmaları için bkz. Behî, Muhammed el-, 'ed-Din ve'l-Felsefe', Me- celletü'r-Risâle, Yıl: 9, S. 406, s. 530-533, Kahire-1941; 'el-Ezher ve'l-Felse- fetü'l-İslâmiyye', a.g.e, Yıl: 4, S. 829, s. 900, Kahire-1949; 'el-Ezher ve'l- İmâm Muhammed Abduh', a.e, Yıl: 10, S. 487, s. 1022-1023, Kahire-1942; 'Limâzâ Tefelsefe el-İnsan?', a.e, Yıl: 13, S. 616, s. 410-412, Kahire-1945; 'es-Sırâ' beyne'l-İslâm ve'l-Veseniyye, Sırâ' min Ecli Takdisi'l-Mebâdi', Dû- ne'l-Eşhâs', a.e, Yıl: 13, S. 606, s. 145-147, Kahire-1945; el-Fikrü'l-lslâmî el-Hadîs ve Sılatühû bi'l-lsti'mâr el-Arabî, Kahire-1991; el-Cânibü'l-llâhî mine't-Tefkîri'l-lslâmî, Kahire-1982.

[43] Taftazânî, Ebü'l-Vefâ et-, 'Muhammed Mustafa Hilmi, Dirâsâtü't-Tasavvuf el-İslâmî', Mecelletü'l-Fikri'l-Mu'âsır, S. 52, s. 16-23, Kahire-1969; Taftâzâ- nî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', es-Şeyhu'l-Ek- ber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire- 1982, s. 50; Cemel, Ahmed Abduh Hammude el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-İslâ- mî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usuliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 391.

[44] Muhammed Mustafa Hilmi'nin bazı çalışmaları için bkz. Hilmi, Muhammed Mustafa, İbnü'l-Fârıd ve'l-Hubbü'l-İlâhî, Kahire-1985; el-Ahlâk beyne'l-Fe- lâsife ve Hükemâ'i'l-İslâm, Kahire-1986; et-Tasavvuf el-İtticâhü's-Selefî fi'l- Asri'l-Hadîs, İskenderiye-1982; İbn Teymiyye ve't-Tasavvuf Kahire-1982; 'Mefhumü's-Selefiyye beyne'l-Akîdeti'l-İslâmiyye ve'l-Felsefeti'l-Garbiyye', Dirâsât Arabiyye ve İslâmiyye, I, s. 71-96, Kahire-1983; Menâhicü'l-Bahs fi'l- Ulûmi'l-İslâmiyye, Kahire-1984; 'Tâhâ Hüseyn Müfekkiran', Mecelletü'l- Fikri'l-Mu'âsır, S. 12, s. 90-99, Kahire-1966.

[45] Osman Emin'in telif, tahkik ve tercüme eserleri için bkz. Emin, Osman, Şah- siyyât ve Mezâhib Felsefiyye, Kahire-1944; Şiller (Schiller), Kahire-1958; Râ- idü'l-Fikri'l-Mısrî el-İmâm Muhammed Abduh, Kahire-1965; Nahve Câ- mi'atin Efdal, Kahire-1952; Muhammed Abduh, Kahire-1945; Muhavelât Felsefiyye, Kahire-1953; Lights on Contemporary Moslem Philosophy, Kahire- 1958; Dîkart (Descartes), Kahire-1957; el-Felsefetü'r-Revâkiyye, Kahire- 1959; 'Felsefetü Vilyem Ceymis (William James), Mülahhasatün bi Kalemi Henri Bercson (Henri Bergson)', Mecelletü's-Sekâfe, S. 245, s. 12-14, Yıl: 5, S. 246, s. 20-23, Kahire-1943; 'Li Münasebeti'z-Zikrâ es-Sâmine ve's-Selâ- sîn li Vefât el-Üstâz el-İmâm Muhammed Abduh el-Muslihü'l-Ahlâkî', a.e., Yıl: 5, S. 237, s. 1-3, Kahire-1943; 'Li Münasebeti'z-Zikrâ et-Tâsi'a ve's-Se- lâsun li Vefâti'l-Üstâz el-İmâm: el-Üstâz el-İmâm ve Ehlü't-Tasavvuf¹, a.e., Yıl: 6, S. 289, s. 11-12, Kahire-1944; 'Şahsiyyetü Dîkart (Rene Descartes)', a.e., Yıl: 2, S. 99, s. 20-22, Kahire-1940; 'Cihâd eş-Şeyh Muhammed Abduh ve Hüve fî Menfâhi: Fî Baris (Paris)', a.e., Yıl: 2, S. 83, s. 28-30, S. 84, s. 1720, Kahire-1940; 'Dîkart (Descartes) ve't-Tecdîdü'l-Felsefî', a.e., Yıl: 3, /

S. 124, s. 625-628, Kahire-1941; 'Havle Kitabi Dîkart (Rene Descartes)', a,.e., Yıl: 10, S. 495, s. 1184, Kahire-1942; 'Li Münâsebeti'l-İhtifâl bi Mürûri 350 Sene alâ Milâdi Dîkart (Rene Descartes): Dîkart ve'l-Müctema' ', a.e., Yıl: 8, S. 394, s. 20-22, Kahire-1946; 'Muhammed Abduh ve Muhaveletühû Islâh el-Ezher', a,.e, Yıl: 9, S. 406, s. 534-536, Kahire-1941; 'Müstatrefât ve Nevâ- dir min Hayat el-Üstâz el-İmâm Muhammed Abduh', a.e., Yıl: 5, S. 241, s. 12-13, S. 249, s. 21-23, S. 255, s. 9-11, Kahire-1943; 'Sîretü Dîkart (Rene Descartes)', a,.e, Yıl: 2, S. 86, s. 29-33, Kahire-1940, S. 92, s. 24-27, Yıl: 2, S. 94, s. 13-17 Kahire-1940; 'Ve İrtefe'a Savtü'l-Üstâz el-İmâm', a,.e, Yıl: 2, S. 91, s. 7-8, Kahire-1964; Hulûsî, Safâ', 'Havle Kitabi Dîkart (Rene Descartes) li'l-Üstâz Osman Emin', a,.e, Yıl: 10, S. 493, s. 1152, Kahire-1942; 'Bey- ne'l-İlm ve'l-Ahlâk?', Mecelletü'l-Kâtib el-Mısrî, III, S. 9, s. 45-49, Kahire- 1946; 'Fi'l-Hubb', a..e, II, S. 5, s. 3-18, Kahire-1946; 'er-Revâkiyye fi'l-İslâm', Mecelletü'l-Meşyik, S. 1, s. 31-48, Beyrut-1945; ' Eserü'l-Felsefeti'l-Ara- biyye fi'l-Garb', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 2, S. 16, s. 15-18, Kahire-1958; Mu- hammad Abduh, Essai sur ses Idees Philosophiques et Religieuses, Kahire-1944; Atiyye, Abdülhalim, 'el-Misâliyyetü'r-Rûhâniyye fî Dîkartiyyeti (Descartes) Osman Emin', Mecelletü'l-Fikri'l-Arabî, Yıl: 10, S. 57, s. 77-91, Beyrut-1989; İbrahim Medkûr (ed.), Dirâsât Felsefiyye Mühdât ilâ Ruhi Osman Emin, Ka- hire-1979; Dîkart (Descartes), et-Te'emmülât fi'l-Felsefeti'l -Ûlâ, çev. Osman Emin, Kahire-1956; Fârâbî, el-, lhsâ'ü'l-Ulûm, thk. Osman Emin, Kahire - 1968;İbn Rüşd, Telhîsü Mâ ba'de't-Tabî'a, thk. Osman Emin, Kahire-1958; Kant, Immanuel, Meş_trû'u's-Selâm ed-Dâ'im, çev. Osman Emin, Kahire-1952.

[46] Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Hudûri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el- Mu'âsır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l- Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 206; Salîbâ, Cemil, 'el-İntâcü'l-Felsefî -el-Felsefetü Umûmen ve Felsefetü'l-Ulûm', Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikrü'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde, Beyrut-1962, s. 411.

[47] 'In Memoriam Osmane Amine', MIDEO, XIV, s. 398-404, Kahire-1980; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London-1996, II, s. 1092; Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ga- nîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şeyhu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50; Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 391-392; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l- Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 160-161; Fahri, Macid, Dirâsâtfi'l-Fik- ri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 254-256; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l-Felse- fî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, s. 27-28, Kahire- 1963; Hulûsî, Safâ', 'Havle Kitabi Dîkart (Rene Descartes) li'l-Üstâz Osman Emin', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 10, S. 493, s. 1152, Kahire-1942; Atiyye, Abdülhalim, 'el-Misâliyyetü'r-Rûhâniyye fî Dîkartiyyeti Osman Emin', Mecelle- tü'l-Fikri'l-Arabî, Yıl: 10, S. 57, s. 77-91, Beyrut-1989; İbrahim Medkûr (ed.), Dirâsât Felsefiyye Muhdât ilâ Ruhi Osman Emin, Kahire-1979.

[48] Campanini, Massimo, 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philo

[49] Câbirî, Muhammed Âbid el-, et-Türâs ve'l-Hadâse, Dirâsât ve Münâkaş_tât, Beyrut-1991, s. (Eserin arka kapağı); a.yz., Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, İstanbul-1999, s. (Eserin iç kapağı); Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab thought, Albany-1990, s. 45-55; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1093-1096; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophical Expression in Modern Arab Society', Der Islam, S. 72, 1995/1, s. 65-69, Berlin, New York-1995; Ben-Abde'l-Âlî, Abdüsselam, 'Âfâku'l-Fikri'l-Felsefî fi'l-Magrib', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l- Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazza- methü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 253-259; Vâkıdî, Muhammed, Hıvâr Felsefî, Kıra'atün Nakdiyyetün fi'l-Felsefeti'l-Arabiyye el- Mu'âsıra, Dârülbeydâ-1985, s. 103-137.

[50] Bu tezin baskısı için bkz. Hanefî, Hasen, Les Methodes d'Exeges, Essai sur la Science des Fondements de La Comprehension, Ilm Usûl al-Fıqh, Paris-1965.

Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1093; 'Zeki Necib Mahmud: es-Sîretü'z- Zâtiyye ve'l-İlmiyye', Mecelletü'l-Cedîd fî Âlemi'l-Kütüb ve'l-Mektebât, Yıl: 1, S. 3, s. 29-30, Amman-1994; 'Dr. Zaki Naguib Mahmoud: The Teacher, the Torch, and the Tears', a.e., S. 3, s. 2, Beyrut-1994; Subhî, Ahmed Mahmud, 'İtticâhâtü'l-Felsefeti'l-İslâmiyye fi'l-Vatani'l-Arabî (1950-1980)', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefut, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Ara- bî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamet- hü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 109; Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Huduri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', a.e. içinde, s. 210-211; Fahri, Macid, Dirâsât fi'l-Fikri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 259266; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 162-163; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 20-21.

D va n ught: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen

. Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 379,

London-1997.

[53] Arap düşüncesinde İslâmî sol tartışmaları Hasan Hanefî'nin bu dergiyi çıkarmasından çok önce başlamıştır. Örnek olarak bkz. Osman, Fethi, 'Havle'l-Yesâr el-İslâmî', Mecelletü'l-Müslim el-Mu'âsır, S. 3, s. 111-127, Beyrut-1975; Mahmud, Seyfülislam, 'el-Yesârü'l-İslâmî', a.e., S. 14, s. 125-130, Beyrut-1978;

[54] Hanefî, Hasen, 'Mâze Ya'nî: el-Yesâru'l-İslâmî?', Mecelletü'l-Yesâr el-İslâmî, Kitâbât fi'n-Nehdat el-İslâmiyye, S. 1, s. 5, Kahire-1981; Akhavi, Shahro- ugh, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scrip- tualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 387, London, New York-1997.

[55] Hasan Hanefî'nin bazı kitap ve makeleleri için bkz. Dirâsât İslâmiyye, (Kahi- re)-ts., Mektetebetü'l-Ancolo el-Mısriyye; ed-Din ve's-Sevre fî Mısr 19521981, Kahire-1989, c. 1-8; el-Harekâtü'l-İslâmiyye fî Mısr, Beyrut-1986; et- Türâs ve't-Tecdîd, Kahire-ts.; Fi'l-Fikri'l-Garbî el-Mu'âsır, Beyrut-1990; Ka- dâyâ Mu'âsıra, Beyrut-1983, c. 1-2; Mine'l-Akîde ile's-Sevre, Beyrut-1988, c. 1-5; Mukaddime fî İlmi'l-İstigrâb, Kahire-1991; Religious Dialogue and Re- volution, Kahire-1977; L'Exeges de La Phenomenologie, l'Etat Actuel de la Methode Phenomenologique et son Application au Phenomene Religieux, Paris- 1977; (Muhammed Âbid el-Câbirî ile birlikte), Hıvârü'l-Mes_trik ve'l-Magrib, Telîhi Silsiletü'r-Rüdûd ve'l-Münâkas_tât, Kahire-1990; 'el-İgtirâb ed-Dînî inde Fiyorbah (Ludwig A. Feuerbach)', Mecelletü Âlemi'l-Fikr, X, S. 1, s. 4168, Küveyt-1979; 'Metâ Temütü el-Felsefe ve Metâ Tahyâ?', a..e., XV, S. 3, s. 211-248, Küveyt-1984; 'el-Eydiyolocya (Ideology) ev ed-Din, Münâkaşât li Kitabi Maksim Rodinson (Maxime Rodinson) ani'l-İslâm ve'r-Ra'simaliyye' ', Mecelletü'l-Fikr el-Mu'âsır, S. 44, s. 79-91, Kahire-1968; 'et-Tefkîrü'd-Dînî, İzdivaciyyetü'ş-Şahsiyye', a.e., S. 50, 58-68, Kahire-1969; 'Veda' el-Feylesuf, Karl Yasberz (Karl Jaspers) Yersî Nefsehu', a.e., S. 53, s. 10-21, Kahire-1969; ' Fenomenoloci (Phenomenology) ed-Din inde Husserl (E.G. Albert Hus- serl)', a.e., S. 65, s. 10-19, Kahire-1970; 'Beyne Yasberz (Karl Jaspers) ve Nit- şe (Friedrich Nietzsche)', a.e., S. 56, s. 12-23, Kahire-1969; 'el-Efgânî: Bâ'isü'n-Nehdati'l-Fikriyye', a,.e, S. 51, s. 37-48, Kahire-1969; 'Hicel (G.W. Friedrich Hegel) ve'l-Fikrü'l-Mu'âsır', a.e, S. 67, s. 28-42, Kahire-1970; 'et- Tecdîd ve't-Terdîd fi'l-Fikri'd-Dînî el-Mu'âsır', a.e., S. 62, s. 27-41, Kahire- 1970; 'Risâletü'l-Câmi'a', a,.e, S. 73, s. 48-61, Kahire-1971; 'Tecdîdü'l-Lu- ga Şartü'l-İbdâ' ', Mecelletü İbdâ', S. X, s. 29-36, Kahire-1991; 'Ezmetü'l- Akl em İntisârü'l-Akl', Mecelletü'l-Fikr, S. 79, 24-40, Kahire-1971.

[56] Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 378, London-1997.

[57] Hanefî hakkında bkz. Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London-1996, II, 1102-1103; Campanini, Massimo, 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt', a.e. içinde, II, s. 1123-1126; Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egyptian Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 387-394, London-1997; Güler, İlhami, 'Hasen Hanefî İle 'Tecdîd' Projesi Üzerine Bir Söyleşi', lslâmî Araştırmalar Dergisi, VI, S. 3, s. 149-156, Ankara-1992; Boullata, Issa J., 'Hanafi, Hasen', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World içinde, Oxford-1995, II, s. 97-99.

[58] Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Hudûri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el- Mu'âsır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l- Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 206; Salîbâ, Cemil, "el-İntâcü'l-Felsef -el-Felsefetü Umûmen ve Felsefetü'l-Ulûm", Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde, Beyrut-1962, s. 412.

[59] Campanini, Massimo, 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, s. 1121.

[60] Vakîdî, Muhammed, 'Yusuf Kerem: Mitâfizîkâ Aristiyye Mu'âsıra', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Arabî el- Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el- Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 215-236; Irâkî, Muhammed Âtıf (ed.), Yusuf Kerem Müfekkiran Arabiyyen ve Mü'errihan li'l-Felsefe (Bü- hûs ve Dirâsât Mühdât lleyhi), Kahire-1989; Abdüllatif, Kemal, 'Tabî'atü'l- Hudûri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', a.e. içinde, s. 206; Vâ- kıdî, Muhammed, Hıvâr Felsefî, Kıra'atün Nakdiyyetün fi'l-Felsefet el-Ara- biyye el-Mu'âsıra, Dârülbeydâ-1985, s. 59-88; Fahri, Macid, Dirâsât fi'l-Fik- ri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 261; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l-Felsefî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, s. 31-32, Kahire-1963; Ebû Reyyân, Muhammed Ali, 'Ebü'l-Alâ Afîfî, Alemün min A'lâmi Medreset el-İskenderiyye el-Felsefiyye el-Mu'âsıra, 1897-1966', Mecelletü Külliyyeti'l- Âdâb, XX, s. 5, İskenderiye-1967; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefe- ti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 163.

[61] Mehdî Âmil hakkında bkz. Hatter, Nâhid, 'Mehdî Âmil ve Tanzîru Hareke- ti't-Teharrür el-Vatanî', Bedrân, İbrahim, Sâlim Yefut, Abdülkerim el-Yâfî vdğr.: el-Felsefetü'l-Arabiyye el-Mu'âsır a, Mevâkıf ve Dirâsât, Buhûsu'l- Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî es-Sânî ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdü- niyye içinde, Beyrut-1988, s. 309-332.

[62] Misbâhî, Muhammed el-, 'Habâbî, Muhammed Aziz el-' md., TDV. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul-1996, XIV, s. 338-340; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1097-1100; Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Phi- losophical Expression in Modern Arab Society', Der Islam, S. 72, 1995/1, s. 69-73, Berlin-1995; Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Huduri'l-Felsefî el- Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefut, Fuad Zeke- riyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l- Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 206, 208-209; Yefut, Sâlim, 'el-Hâcisü's-Sâlisî fî Felsefeti Muhammed Aziz el-Habâbî', a.e. içinde, s. 261-273; Vâkıdî, Muhammed, Hıvâr Felsefî, Kıra'atün Nakdiyyetün fi'l-Felsefet el-Arabiyye el-Mu'âsıra, Dârülbeydâ-1985, s. 89-101; Salîbâ, Cemil, "el-İntâcü'l-Felsefî-el-Felsefetü Umumen ve Felsefetü'l-Ulum", Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde, Beyrut-1962, s. 416-421.

[63] Salîbâ, Cemil, a.g.e., s. 416-421; Ferah, Süheyl, 'el-Hitabü'l-Felsefî el-Mu- âsır fi Lübnan (İşkâliyyetü'l-Akl ve'l-İlm ve'l-Îmân)', Bedrân, İbrahim, Sâlim Yefut, Abdülkerim el-Yâf vdğr.: el-Felsefetü'l-Arabiyye el-Mu'âsıra, Mevâkıf ve Dirâsât, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefi el-Arabî es-Sânî ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1988, s. 264-267; Abdülla- tif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Huduri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', a.e. içinde, s. 206; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 162; Fahri, Macid, Dirâsât fi'l-Fikri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 268-269.

[64] Ferah, Süheyl, 'el-Hitâbü'l-Felsefî el-Muasır fî Lübnan (İşkâliyyetü'l-Akl ve'l- İlm ve'l-Îmân)', Bedrân, İbrahim, Sâlim Yefut, Abdülkerim el-Yâfî vdğr.: el- Felsefetü'l-Arabiyye el-Mu'âsıra, Mevâkıf ve Dirâsât, Buhûsu'l-Mü'temeri'l- Felsefî el-Arabî es-Sânî ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1988, s. 260-264; Dâhir, Adil, 'el-Felsefe ve's-Siyâset fî Fikri Sa'âde', a.e. içinde, Beyrut-1988, s. 277/dn.3.

[65] Şarl Mâlik hakkında bkz. Ferah, Süheyl, 'el-Hitâbü'l-Felsefî el-Muasır fî Lübnan (İşkâliyyetü'l-Akl ve'l-İlm ve'l-Îmân)', Bedrân, İbrahim, Sâlim Yefût, Ab- dülkerim el-Yâfî vdğr.: a.g.e. içinde, s. 262-264.

[66] Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l- Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire- 1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 325.

[67] Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şey- hu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50.

[68] Taftâzânî, Ebü'l-Vefâ el-Ganîmî et-, 'Medresetü Mustafa Abdürrâzık', eş-Şey- hu'l-Ekber Mustafa Abdürrâzık, Müfekkiran ve Edîben ve Muslihan içinde, Kahire-1982, s. 50; Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-lslâmiyye, Kahire-ts., s. 48. Ahlâk hakkındaki görüşleri için bkz. Atiyye, Abdülhalim, el-Ahlâk fi'l-Fikri'l- Arabî el-Mu'âsır, Kahire-1990, s. 105-113.

[69] Subhî, Ahmed Mahmud, 'İtticâhâtü'l-Felsefeti'l-İslâmiyye fi'l-Vatani'l-Arabî (1950-1980)', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyyeiçinde, Beyrut-1985, s. 108-109.

[70] Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l-Felsefî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelletü'l-Me- celle, Yıl: 7, S. 79, Kahire-1963, s. 28-29.

[71] Ehvânî, Ahmed Fuad, 'In Memoriam Mahmoud el-Khodeiri: Kelimet ed- Doktor Fuad el-Ehvânî', MIDEO, VI, s. 550, Caire-1961.

[72] Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l- Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire- 1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 394; Neccâr, Muhammed Hüseyn en, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1941, s. 81. Ahlâkla ilgili eserleri ve görüşleri hakkında bkz. Atiyye, Abdülhalim, el-Ahlâk fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır, Ka- hire-1990, s. 132-134.

[73] Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, a.g.e., s. 394.

[74] Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab Thought, Albany- 1990, s. 31-40.

[75] Atiyye, Abdülhalim, el-Ahlâk fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır, Kahire-1990, s. 8193, 119-128, 134-155, 187-199.

[76] Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1105-1106.

[77] Campanini, Massimo, 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt', a.e. içinde, II, s. 1122.

[78] Tâhir, Hâmid, el-Felsefetü'l-İslâmiyye, Kahire-ts., s. 21.

[79] Celeyend, Muhammed es-Seyyid el-, 'Dârululûm ve Tarihu'd-Dersi'l-Felsefî fî Mısr', Yayımlanmamış makale, s. 9.

[80] Vâkıdî, Muhammed, Hıvâr Felsefî, Kıra'atün Nakdiyyetün fi'l-Felsefet el- Arabiyye el-Mu'âsıra, Dârülbeydâ-1985, s. 167-191.

[81] Nâsif Nassar hakkında bkz. Ferah, Süheyl, 'el-Hitâbü'l-Felsefî el-Muasır fî Lübnan (İşkâliyyetü'l-Akl ve'l-İlm ve'l-Îmân)', İbrahim, Bedrân, Sâlim Ye- fut, Abdülkerim el-Yâfî vdğr.: el-Felsefetü'l-Arabiyye el-Mu'âsıra, Mevâkıf ve Dirâsât, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî es-Sânî ellezî Nazzamethü el- Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1988, s. 267-269; Abdüllatif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Huduri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', a.e. içinde, s. 212; Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab Thought, Albany-1990, s. 35.

[82] Bedur, Selman el-, 'Müşkiletü'l-Mustalah el-Felsefî fi'l-Lugat el-Arabiyye', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefut, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l- Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 291-304.

[83] Bekir Karlıga, Roger Arnaldez, Christian Troll ve Mahmud Hamdi Zakzuk gibi ilim adamlarının Anavati hakkındaki makalelerinin bulunduğu şu iki anı kitabına bkz. Morelon, Regis (ed.), Le Pere Georges Chehata Anawati, Domi- nicain (1905-1994), Kahire-1996; a.yz., Hani Lebib (ed.), Ebûnâ Kanavati, Mis_tvarü'l-Omr, Kahire-1998.

[84] Salîbâ, Cemil, " el-İntâcü'l-Felsefî -el-Felsefetü Umumen ve Felsefetü'l- Ulum", Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mi- eti Sene içinde, Beyrut-1962, s. 399.

[85] Arap müellifler tarafından telif edilen ve bu makalede atıfta bulunulan kitap, makale veya tezler buna en iyi delildir. Daha özel olarak çeşitli Arap ülkelerindeki İslâm düşüncesi ve batı felsefesinin tarihi, mevcut durumu, konuyla ilgili literatür, okul kitapları, tahkik veya tercüme edilen eserler ile çeşitli / akımlar hakkında bilgi bulunabilecek şu yayınlara örnek olarak bkz. Abdülla- tif, Kemal, 'Tabi'atü'l-Hudûri'l-Felsefî el-Garbî fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l- Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye içinde, Beyrut-1985, s. 203-214; Âlim, Mahmud Emin el-, 'Selâsetü Nüsûs ve Selâsetü Mevâkıf fî Menheci Tedrisi'l-Fel- sefe li's-Seneti's-Sâlise et-Tevcîhiyye fî Mısr', a.e. içinde, Beyrut-1985, s. 121149; Ben Saîd, Saîd, 'et-Teyyârâtü'l-Felsefiyye fi'l-Fikri'l-Arabî el-Mu'âsır ve'l-Mevâkıf mine't-Türâs: Mülâhazât Temhîdiyye', a.e. içinde, s. 93-100; Zi- yâb, Edîb Nâyif, 'Dirâsetünâ el-Ekâdemiyye ve Mevlidü'l-Felsefeti'l-Arabiyye el-Mu'âsıra', a.e. içinde, s. 151-169; Ferah, Süheyl, 'el-Hitâbü'l-Felsefî el- Muasır fî Lübnan (İşkâliyyetü'l-Akl ve'l-İlm ve'l-Îmân)', a.e. içinde, s. 257276; Medkûr, İbrahim Beyyûmî, 'Tarihu'l-Felsefe', Halîl el-Corr, Macid Fahri, Ferid Cebr vdğr.: el-Fikru'l-Felsefî fî Mieti Sene içinde, Beyrut-1962, s. 360-392; Nâdir, Elbir, 'İlmü'l-Kelâm', a.e. içinde, s. 102-241; Cebr, Ferid, 'Tercemetü'n-Nüsûs el-Arabiyye ile'l-Lügâti'l-Ecnebiyye', a.e. s. 71-101; Sa- lîbâ, Cemil, 'el-İntâcü'l-Felsefî -el-Felsefetü Umûmen ve Felsefetü'l-Ulûm', a.e. s. 432-446; Avvâ, Âdil el-, 'et-Tasavvuf', a.e., s. 298-360; Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el- Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi; Berekât, Mahmud Abdulmu'tî, el-Felsefetü'l-lslâ- miyye beyne'l-Esâle ve't-Taklîd, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahi- re-1980, Yayımlanmamış doktora tezi; Hicâb, Vasfî, 'el-Fikrü'l-İlmî el-Arabî fî Mi'eti Sene', Mecelletü'l-EbhAs, Yıl: 19, S. 3-4, s. 315-339, Beyrut-1966.

[86] Mahmud, Zeki Necib, Tecdîdü'l-Fikri'l-Arabî, Kahire-1987; Fî Tahdîsi's-Se- kâfeti'l-Arabiyye, Kahire-1987; Kıyem mine't-Türâs, Kahire-1989. Ayrıca şu eser ve makalelerine bkz. Rü'yetün İslâmiyye, Kahire-ts., Dârü'ş-Şüruk; Sekâ- fetünâ fî Müvaceheti'l-Asr, Kahire-1989; 'el-Fikrü'l-Felsefî fî Mısr el-Mu'âsı- ra', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, s. 23-37, Kahire-1963.

[87] Arap dünyasının en büyük batı felsefesi uzmanlarınlarından biri olan Zeki Necib Mahmud'un nasıl her iki alanda da birlikte çalıştığını daha iyi görebilmek için onun bazı kitap ve makalelerinin künyelerini burada vermek faydalı olabilir. Bkz. Ani'l-Hürriyye Etehaddesü, Kahire-1989; Ard ve Ahlâm, Kahire- 1952; Bertrand Rasıl (Bertrand Russel), Kahire-1956; Cennetü'l-'Abît, Ka- hire-1948; David Hume, Kahire-1958; Efkâr ve Mevâkıf, Kahire-1987; el- Cebrü'z-Zâtî, çev. İmâm Abdülfettâh İmâm, Kahire-1973; el-Ma'kul ve'l-Lâ- Ma'kul fî Türâsina'l-Fikrî, Kahire-1987; el-Mantıku'l-Vad'î, Kahire- /

[88] Bu müelliflerin türas hakkındaki fikirleri için bkz. Boullata, Issa J., Trends and Issues in Contemporary Arab Thought, Albany-1990, s. 11-56.

[89] Konuyla ilgili literatüre örnek olarak bkz. Hassân, Abdulhâkim, 'et-Türâs ve'l- Usûl el-Evrubbiyye li'l-Hadâse', Dirâsât Arabiyye ve lslâmiyye içinde, VIII, s. 181-199, Kahire-1989; Imâra, Muhammed, 'et-Türâs ve'l-Müstakbel', Dirâsât lşfirakîyye, Yıl: 9, S. 3, s. 69-80, Kahire-1980; Imâra, Muhammed, Nazratün Cedîde ile't-Türâs, Beyrut-1974; Irakî, Âtıf el-, 'Nahnü ve Kadiyyetü't- Türâsi'l-Felsefî el-Arabî', Dirâsât Arabiyye ve lslâmiyye, IX, s. 23-39, Kahire- hire-1989; Muhammed, Abdülhalim, 'et-Türâs beyne'l-Usuliyye ve'l-Ilmâ- niyye', Mecelletü'l-Menâr, Yıl: 5, S. 50, s. 86-105, Kahire-1989; Câbirî, Muhammed Âbid el-, et-Türâs ve'l-Hadâse, Dirâsât ve Münâkas_tât, Beyrut- 1991; a.yz., Nahnü ve't-Türâs, Kıra'at Mu'âsıra fî Türâsina el-Felsefî, Dâ- rülbeydâ-1986; 'et-Türâs ve Tehaddiyâtü'l-Asr', Mecelletü'l-Mevkifi'l-Arabî, Yıl: 8, S. 55, s. 104-110, Kahire-1984; Hamud, Mâcide, 'Kadiyyetü't-Türâs ledâ Zeki Necib Mahmud', Mecelletü'l-Cedîd fîÂlemi'l-Kütüb ve'l-Mektebât, Yıl: 1, S. 3, s. 17-20, Amman-1994; Hanefî, Hasen, et-Türâs ve't-Tecdîd, Mevkifün mine't-Türâsi'l-Kadîm, Kahire-1987; a.yz., 'Hıvâr Cedîd Havle't- Türâs ve't-Teharrür', Mecelletü'l-Arabî, S. 247, s. 34-39, Küveyt-1979; Hanefî, Hasen, 'Mevkifüna mine't-Turas el-Garbî', Mecelletü'l-Fikr el-Mu'âsır, S. 71, s. 10-27, Kahire-1971.

282 [90] Yazı ve konuşma dili arasındaki bu büyük fark Arap ülkelerinin en büyük dil sorunlarından biridir. Bu sorunla ilgili olarak, yazı dilinin aynen muhfazası; yazı dilinin terkedilip konuşma dilinin kabul edilmesi; kültür dili ile konuşma dilinin karışımı yeni bir dil icat edilmesi ve asırlardır gelişen yazı dilinin günün ihtiyaçlarına göre ıslah edilmesi gibi muhtelif teklifler ileri sürülmüştür. Bu konuda özet bir makale için bkz. Ayyıldız, Erol, 'Mısır'da İngiliz İşgalinin Arap Dili Üzerindeki Tesirleri', Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, I, S. 1, s. 69-74, Bursa-1986.

[91] Klasik İslâm düşüncesiyle ilgili kavramlar hakkında Arap düşünürlerinin büyük bir sorunu bulunmamakla birlikte, batı dillerinden giren felsefî ve ilmî kavramların nasıl karşılanacağı hâlâ tartışılmaktadır. Arap Birliği'ne bağlı kültür teşkilatlarının ve hemen her ülkede bulunan dil kurumlarının bunu çözmeye matuf gayretlerine rağmen, zaman zaman bir ülkede kullanılan kavramın başka bir ülkede bilinmemesi gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır. Arapça'daki ıstılah tartışmaları için bkz. Bedur, Selman el-, 'Müşkiletü'l- Mustalah el-Felsefî fi'l-Lugat el-Arabiyye', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefut, /

Harun Anay

4 Aralık 2013 Çarşamba

ÇAĞDAŞ ARAPLARDA İSLÂM ve BATI FELSEFESİ

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Popüler Yayınlar

Translate