ARAPLARDA İSLÂM DÜŞÜNCESI TARTIŞMALARI

ARAPLARDA İSLÂM DÜŞÜNCESI TARTIŞMALARI

Harun Anay

Bütün İslâm tarihi boyunca şüphesiz müslüman kavimlerin ve konumuz olan Arapların en önemli araştırma ve tartışma konuları, İslâm dini, akîdesi, ahlâkı, hukuku ve bunlar çerçevesinde oluşan görüşler olmuştur. Batı medeniyeti karşısında çeşitli alanlarda yenilgiler olması ve özellikle XIX. yüzyıldan itibaren karşılaşılan sorunlar, İslâm dini ve düşüncesiyle ilgili tartışmaların hem seyrini değiştirmiş hem de düşünce hayatına büyük bir canlılık getirmiştir. Bu dönemden sonra tartışılan konuların önemli bir kısmı tarihte de tartışılan, hakkında görüşler serdedilen meseleler olmakla birlikte, bunların yeniden gündeme gelmesi şartların değiştiğini yeni yorumlara ihtiyaç olduğunu göstermekteydi. Ayrıca İslâm ve İslâm düşüncesiyle ilgili tartışmaların bir kısmı doğrudan İslâm'ı veya İslâm düşüncesini reddetme gayesi gütse de, bunların büyük bir kısmı karşılaşılan çağdaş sorunlara gelenekten de ilham alarak çözüm bulma arayışları, başka bir deyişle geleneğin dönüştürülmeye çalışılmasına matuf gayretler olarak değerlendirilmelidir.

Bu çerçevede yapılan tartışmaların başında, geleneksel İslâm düşüncesi­nin tenkidi ve İslâm'ın yeniden yorumlanmasına dair gayretler gelir. Bu yeniden yorumlama gayretleri veya mevcut İslâm anlayışını tenkit etmenin de bütün İslâm tarihi boyunca temsilcileri hep var olagelmiştir. Bu çerçevede, Gazzâlî (ö.1111), İbn Teymiyye (ö.1328), Birgivî Mehmed Efendi (ö.1573) ve Muhammed b. Abdilvehhâb (ö.1792) gibi kişilerin adları anılabilir. XIX. yüzyılda ise, Cezâyir'de başlayan ve daha sonra çeşitli bölgelere yayılan Senusîlik hareketinin kurucusu Muhammed b. Ali es-Senusî (ö.1859)^[1] ve Şevkânî (ö.1834) ile içtihâda dönüşü, modern bilim dü­şüncesinin kabul edilmesini ve gerçek imanı bozan pratiklere son vermeyi savunan Şeyh Hasan el-Attâr (ö.1835) ve Rifâ'a Râfi' et-Tahtâvî (ö.1873) İslâm'ı yeniden yorumlamaya çalışmışlardır.^[2]

Bununla birlikte, İslâm'ı ve İslâm düşüncesini yeniden yorumlama akı­mının çağdaş Arap düşüncesi içindeki en önemli temsilcileri XIX. yüzyılın sonlarına doğru daha da yoğun bir şekilde varlıklarını hissettirmeye başla­mışlardır. Bunların başında çağdaş Arap düşüncesi tarih yazıcılığının ısrarla hep 'ilk uyanış (nehda: rönesans)' düşünürü saydığı^[3] ve 'İslâm'da rönesansın babası' kabul edilen^[4] Cemâleddin Afgânî (ö.1897) gelmektedir. Cemâleddin Afgânî, Mısır'ı ilk defa 1869'da ziyaret etmiş, daha sonra 1871-1879 arasında sekiz yıldan fazla bu ülkede kalmış ve nihayet 1879 yılında Mısır'dan sürülmüştür.^[5] Gerek Mısır'da kaldığı sırada gerekse başka ülkelere yaptığı seyahatlerde onun çevresinde pek çok kişi yer aldı ise de bunlar arasında en meşhuru ve en etkilisi Muhammed Abduh (ö.1905)'tur.

Cemâleddin Afgânî'nin en sadık öğrencilerinden biri olan Muhammed Abduh Ezher Üniversitesi'nden mezun olduktan sonra yine aynı üniversitede çeşitli alanlarda dersler verdi. Bunun yanı sıra gerek verdiği özel derslerde gerekse Dârululûm'daki hocalığı sırasında etkili olmaya başladı. Daha sonra, Afgânî'nin çağrısı üzerine Paris'e giden Abduh, Paris'te Afgânî ile birlikte İslâm Birliği taraftarı yayın yapan Urvetü'l-Vüskâ adlı dergiyi yayımlamışlardır. 1884 yılında bu derginin temsilcisi olarak İngiltere'ye giden Abduh, 1885 yılında önce Beyrut'a, daha sonra 1888 yılında Mısır'a dönmüş ve döndükten bir yıl sonra 1899 yılında Mısır Baş Müftüsü olmuştur.^[6]

Muhammed Abduh, bütün bu faaliyetleri, görevleri ve yazdığı eserlerle yenilikçi ekole en önemli katkıda bulananlardan biri haline geldi.^[7] Afgânî'nin yenilikçi düşüncenin oluşumuna yaptığı siyâsî ve ideolojik katkının yanı sıra, onun ölümünden sonra bu düşünce ve ekolü esas kuran ve sistemleştiren Muhammed Abduh olmuştur. İslâm'ın yeniden yorumlanması, içtihâdın canlandırılması, toplumsal ve siyasal hayatta dinin etkisinin arttırılması veya muhafazası edilmesi, dinin ilimle çatışmadığı, geleneksel düşünce ve kültürün tenkidi ile akılcılık gibi konulara vurgu yapan Muhamed Abduh'un görüşleri, kendi zamanında ve özellikle kendisinden sonraki çağdaş Arap düşüncesi üzerinde büyük izler bırakmış, hiç olmazsa geniş tartışmalara yol açmıştır.

Bu tartışmalar özellikle M. Abduh'un en önemli talebesi olan Reşid Rıza (ö.1935) ve çıkardığı Menâr Dergisi vasıtasıyla geniş kitlelere yayılmış ve bu sayede çeşitli ülkelerde revaç bulmuştur. Abduh ekolünün ikinci şahsiyeti olan Reşid Rıza, aslen Suriyeli olup daha sonra Mısır'a göç etti. Kahire'ye varır varmaz Muhammed Abduh ile temasa geçerek daha sonraki yıllarda ondan hiç ayrılmamaya çalıştı. 1898 Martında İslâm'ın ruhuna yabancı adet ve uygulamaları tenkit etmek, eğitim-öğretimi yaygınlaştırmak gibi gayelerle Menâr Dergisini çıkarmaya başladı.^[8] 1922 yılında yayınladığı hilâfetle ilgili eserinde râşid halîfelerden sonra gerçek halîfeliğin bozulmasını tenkit ederek halîfelik kurumunun yeniden ele alınıp ıslah edilmesini ve halîfeyi elit bir ülema grubunun seçmesi gerektiğini ve bu yeni halîfenin ise İslâm hukukunun içtihât vasıtasıyla yenilenmesiyle vazifeli olacağını savundu.^[9]

Reşid Rıza'nın yanı sıra, Kâsım Emin (ö.1908), Abdülaziz Câvîş (ö.1929)^[10], Şekip Arslan (ö.1946), Mustafa Abdürrâzık (ö.1947) ^[11] ve Osman Emin (ö.1978) gibi pek çok etkili Arap düşünürünü Muhammed Abduh'un yenilikçi ekolün içinde saymak mümkündür. Ancak bu ekole mensup olan kişilerin her konuda ittifak halinde oldukları ve aralarında farklı yaklaşımların olmadığı düşünülmemelidir. Söz gelimi, Muhammed Abduh müslümanların siyâsî ve kültürel gerilemesinin sebeplerinden biri olarak tasavvufu görüp tenkit ederken, onun talebelerinden biri olan Mustafa Abdürrâzık tasavvufu İslâm felsefesinin içine dahil edecek kadar önemli ve özellikle ahlâk alanında katkıda bulunmuş bir düşünce kabul etmektedir.^[12]

Buna benzer bir farklılık İslâm-milliyetçilik ilişkisiyle ilgili tartışmalarda da görülür. Çağdaş Arap düşüncesinin ilk önemli akımı olan dinî yenilenme akımıyla birlikte gittikçe gelişen Arap milliyetçiliğinin İslâm ile ilişkisi hususunda farklı görüşler bulunmaktadır. Muhammed Abduh, Mısır'da bir millî ruhun uyanışında oldukça etkili olurken onun en yakın öğrencisi Reşid Rıza ise, milliyetçilik karşıtı çizigisiyle tanınmaktadır.^[13] Muhammed Abduh'un başka bir öğrencisi olan Emir Şekip Arslan da özellikle hayatı­nın son döneminde Arap milliyetçiliğini benimsemiştir.^[14]

Din-ilim ilişkisi de, dinî yenileşmeyi savunan düşünürlerin en çok tartış­tığı konulardan biridir. Bu konuyla ilgili devasa bir literatür bulunmakla birlikte bunlar arasında Renan'ın 1883 yılında Paris'te Sorbonne Üniversitesi'nde İslâmiyet ve Bilim başlığıyla verdiği konferansta, İslâm dininin terakkiye mani olduğunu savunmasıyla başlayan, daha sonra ise Cemâleddin Afgânî'nin ona cevap vermesiyle alevlenen tartışma bir dönüm noktası mahiyetindedir. Muhammed Abduh, Afgânî'nin bu eserini Arapça'ya çevirmenin yanı sıra^[15] Fransa Dışişleri Bakanı Gabriel Hanotaux'nun 1900 yılında Journal de Paris'te yayımladığı İslâm ve İslâm Meselesiyle Karsı Karsıya başlıklı makalesine 1902 yılında cevap vererek din-bilim ilişkisiyle ilgili iddialara karşı hassasiyetini göstermiştir.^[16] İslâm'ın kaderci bir ruh taşıdığı bu yüzden de müslümanların ilerlemelerinin önündeki en büyük engel olduğunu iddia eden Hanotoux'a verdiği cevapta Muhammed Abduh, onun bu görüşlerini Avrupalı İslâm tenkitçileriyle özdeşleştirmekte, İslâm ile müslümanların kesin olarak birbirinden ayrılmasını, kaderciliğin İslâm dinine uymadığını, aksine İslâm'ın irade ve kesb hürriyetini kabul ettiğini ifade etmektedir.^[17]

Abduh ekolünden pek çok düşünür tarafından kabul edilen bu görüşle­rin, çağdaş Arap düşünürlerinin tamamı tarafından onaylandığını söylemek de mümkün görünmemektedir. Bunlardan biri olan Ferah Antun (ö.1922), Ernest Renan'ın din hakkındaki görüşlerini büyük ölçüde benimsemiş ve bu yüzden de dinin modern ve gelişmeci bir topluma temel olabileceğini kabul etmemiştir. Bundan dolayı da Muhammed Abduh ve Reşid Rıza'yı tenkit ederek hem rasyonel felsefe hem de ilimle uyum açısından Hıristiyanlığın İslâm'dan çok daha uygun olduğunu ileri sürmüştür.^[18]

Öte yandan gerek İslâm düşüncesi gerekse genel olarak dinle ilgili ya­zılan pek çok kitap ve makaledeki akılla ilgili bölümler ile Mutezileye vurgu yapan bahisleri de din-ilim ilişkisi hakkındaki tartışmalar içerisinde mütalaa etmek mümkündür. Eş'arîliği tenkit ederek Mutezile akılcılığını benimseyen böyle bir akılcılığın İslâm tarihinde yaygınlaşmamasının büyük kayıp olduğunu savunan yazarların bu görüşleri ileri sürerken esas saikleri din-ilim ilişkisiyle tartışmalar ve müslümanların akılcı bir anlayışı kaybettiklerinden geri kaldıklarına dair tespitlerdir. Böyle bir bakış açısına sahip olan düşünürler arasında, en önemli eseri Duhâ'l-lslâm'da bu görüşü savunan Ahmed Emin (ö.1954) ile Fuad Zekeriyya, Zeki Necib Mahmud ve Hasan Hanefî'nin isimleri örnek olarak zikredilebilir.^[19]

Çağdaş Arap düşüncesindeki İslâm merkezli tartışmalar Hasan el-Bennâ (ö.1949)'nın kurduğu Müslüman Kardeşler teşkilatıyla birlikte, çok daha sistematik ve örgütlü bir yapı kazanmıştır. Bu yüzden de, bu teşkilatın kuruluşunun çağdaş Arap düşüncesinin en önemli dönüm noktalarından biri olduğu rahatlıkla söylenebilir. Dârululûm mezunu bir öğretmen olan Hasan el-Bennâ tarafından Mısır'ın İsmailiye şehrinde 1928 tarihinde kurulan Müslüman Kardeşler teşkilatı (Ihvânü'l-Müslimîn), yetiştirdiği düşünürler ve faaliyetleriyle 1930'lardan sonra başta Mısır olmak üzere hemen hemen bütün Arap dünyasında etkisi görülen en büyük dinî hareket haline gelmiştir.^[20] Hasan el-Bennâ ve kurduğu teşkilat, esas itibariyle, İslâm'ın ilk kaynaklarına bağlı bir din anlayışını hakim kılmayı, özellikle batıdan gelen akımlarla mücadeleyi ve İslâmî esaslara göre bir toplum ve devlet kurmayı gaye edinmiştir.^[21]

Müslüman Kardeşler teşkilatının Hasan el-Bennâ'dan sonraki en meşhur düşünürü ve siması Seyyid Kutub (ö.1966) da Hasan el-Bennâ gibi Dârululum mezunu olup Eğitim Bakanlığı'nda kısa bir süre müfettişlik yaptıktan sonra kendini yazı hayatına adamıştır. 1939'dan sonra daha dinî muhtevalı yazılar yazmaya başladı. 1948'de en meşhur eserlerinden biri olan İslâm'da Sosyal Adalet adlı eserini yayımladı. Daha sonra iki yıl Ame­rika Birleşik Devletleri'nde kaldı. Mısır'a dönüşünde Müslüman Kardeşler teşkilatına katıldı. Cemal Abdünnâsır zamanında on yılını hapiste geçirdi ve 1964'de serbest bırakıldı. Daha sonra tekrar mahkum oldu ve 1966 yı­lında idam edildi.^[22] Seyyid Kutub, batı medeniyetine yönelttiği tenkitleri^[23], İslâm dünyasındaki seküler toplum ve siyâset anlayışlarına karşı çıkan fikirleri^[24], günümüz İslâm toplumlarını tahlili, İslâm'ı bir toplum nizamı haline getirmeye çalışması ve İslâm'ın günümüz insanının sorunlarını çöz­meye kadir olduğuna dair görüşleriyle sadece Arap dünyasında değil başta Türkiye olmak üzere bütün İslâm dünyasında etkili olmuştur.

Müslüman Kardeşler teşkilatının Mısır koluna mensup olan ve Cemal Abdünnâsır döneminde idam edilen Abdülkâdir Udeh (ö.1954) ise daha çok hukuk alanında bu teşkilatın görüşlerine katkıda bulunmuştur.^[25] Aynı teşkilata mensup olan Mısırlı düşünürler arasında, Müslüman Kadınlar Birliği (Cem'iyyetü's-Seyyidât el-Müslimât)'ın kurucusu Zeyneb el-Gazzâlî, dinî konularda pek çok eseri olan Muhammed Gazzâlî (ö.1996) ve özellikle fıkıh alanında uzmanlaşan Yusuf el-Kardâvî gibi şahsiyetleri de anmak gerekir.^[26]

Müslüman Kardeşler teşkilatının Suriye'deki en büyük düşünürü ve kurucusu Mustafa es-Sibâ'î (ö.1964) Ezher Üniversitesi'nde öğrenim gördüğü sırada Hasan el-Bennâ ile tanışmıştır. Daha sonra Şam Üniversitesi'nde öğretim üyeliği yapmanın yanısıra Parlamento üyeliğinde de bulunmuştur (1949). Bu faaliyetleri sırasında Suriye'deki Müslüman Kardeşler teşkilatının liderliğini yapıyordu. İslâmî Sosyalist Cephe (el-Cebhetü'l-İştirâkiyye el-İslâmiyye) vasıtasıyla fikirlerini gerçekleştirmeye çalışan Sibâ'î, İslâmî bir sosyalizmi savunmuş, fıkıhla ilgili eserlerinin yanı sıra oryantalizm karşıtı en meşhur eserlerden birini kaleme almıştır.^[27] Aynı teşkilatın Suriye'deki ikinci büyük şahsiyeti ise Said Havva (ö.1989)'dır. Ha­ma doğumlu olan Said Havva, 1953 yılında Şam Üniversitesi Külliyyetü'ş-Şerîa'da öğrenim görürken bu teşkilata girdi. Baasçı rejimden kaçarak Suûdi Arabistan'da yaşadı. 1971 yılında Suriye'ye döndüyse de yaptığı muhalefetten dolayı beş yıl hapiste kaldı. Daha sonra 1978'de Suriye'den ayrıldı. Said Havva daha çok, 1968 sonrasında kitaplarının neşriyle tanınmaya başlandı.^[28]

Bunların yanı sıra, Sudan'daki İslâmî hareketlerin yaşayan en önemli lideri Hasan et-Türâbî^[29], Lübnan'daki Şî'î toplumu için en önemli şahsiyetlerden biri olan ve meşhur Şî'î militan örgütü EMEL (Efvâcü'l-Mukâvemet el-Lübnaniyye)'nin kurucusu Musa Sadr (ö.1978)^[30], aslen Iraklı bir Şî'î olan ve özellikle iktisat ile ilgili çalışmalarıyla meşhur olan Muhammed Bâkır es-Sadr (ö.1980)^[31] ve Filistin asıllı olup Hizbü't-Tahrîr el-İslâmî'nin kurucusu ve baş ideologu Takiyyüddin en-Nebhânî (ö.1978)^[32], yine Filistin asıllı olup daha sonra başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere muhtelif ülkelerde üniversite öğretim üyeliği yapan ve 'ilimlerin İslâmîleştirilmesi' projesinin en önemli mimarlarından biri olan İsmail Fârukî (ö.1986)^[33]; Cezâyir Ülema Cemiyeti (Cem'iyyetü'l-Ülemâ'i'l-Müslimîn el-Cezâ'iriyyîn)'nin kurucusu, dinî yenilik taraftarı ve sömürgecilik karşıtı görüşlere sahip olan Abdülhamid b. Bâdis (ö.1940)^[34]ile daha çok medeniyet sorunları üzerine eğilen Mâlik b. Nebî (ö.1973) de XX. yüzyılda etkide bulunmuş düşünürlerdendir.^[35]

Öte yandan Ihvân-ı Müslimine mensup olan veya olmayan pek çok düşünürün savunduğu İslâm Devleti düşüncesine karşı çıkan, bunun sorunlarını gündeme getiren ve uygulanamaz olduğunu iddia eden düşünürleri ve onların görüşlerini de bu başlık altında zikretmemiz gerekir. Yeni ideolojilerin ve felsefelerin savunulmaya başlandığı XIX. yüzyılın sonu ile XX. yüzyılın başlarını din-siyâset ilişkisiyle ilgili tartışmalarda da başlangıç yılları olarak tespit etmek mümkündür. Nitekim bu dönemde yaşayan Abdurrahman Kevâkibî (ö.1902), İslâm hilâfetinin Araplara geri dönmesi ve hilâfetin müslümanların sadece dinî işleriyle ilgilenmesi ve siyâsete karışmaktan sakınması gerektiğini savunmaktadır.^[36] Ona ilaveten meşhur materyalist düşünür Şiblî Şümeyyil (ö.1917) ise çeşitli alanlarda yapılan ıslahın başarılı olması için ilk şartın dinle siyâsetin birbirinden ayrılması olduğunu ileri sürmektedir.^[37]

Ancak, çağdaş Arap düşüncesinde din-devlet ilişkilerinin, başka bir deyişle seküler/lâik bir devlet anlayışının daha yoğun tartışılmasına başlangıç noktası olarak Türkiye'de halîfeliğin 1924 yılında kaldırılması verilebilir. Hilâfet kaldırıldıktan sonra, bu meseleyi görüşmek üzere Kahire ve Cidde'de toplanan kongrelerin yanı sıra bu konuyla ilgili esas büyük tartışma Ali Abdürrâzık (ö.1966)'ın görüşleri dolayısıyla ortaya çıkmıştır. Muhammed Abduh'un öğrencilerinden biri olup önce Ezher'de daha sonra ise Oxford Üniversitesi'nde öğrenim gören Ali Abdürrâzık, lslâm ve Siyâsetin llkeleri (el-lslâm ve Usûlu'l-Hükm) başlıklı eserini 1925 yılında yayımladı. Yayımlanmasıyla birlikte de bu eser, yazarını kamu görevlerinden men edilmeye kadar varan pek çok sorunla yüz yüze bırakmıştır. Bu eserin konusu başlığından da anlaşılacağı üzere, İslâm-siyâset ilişkisi olup temel tezi İslâm'ın herhangi bir siyâsî prensip ihtiva etmediği şeklinde ifade edilebilir. Bu tezin tabiî sonucu da, halîfeliğin İslâm'ın vazgeçilmez esaslarından biri olduğunun reddedilmesidir.^[38]

Ali Abdürrâzık'ın hilâfetin kaldırılmasını açık bir şekilde destekleyen ve seküler bir devlet nizamını savunan bu görüşlerine özellikle din merkezli düşünen pek çok kişi tarafından karşı çıkılmış, reddiyeler yazılmıştır. Bu görüşlere karşı çıkanlar arasında hilâfet kaldırılmadan önce bu kurumun ıslah edilmesine dair eser yazan Reşid Rıza da bulunmaktadır.^[39] Onun dışında, biraz yukarıda isimleri anılan Hasan el-Bennâ, Seyyid Kutub vb. İslâm devletini savunan pek çok kişi de hem Ali Abdürrâzık'ın fikirlerine hem de genel olarak seküler bir devlet anlayışına karşıdırlar.

Arap dünyasında günümüze kadar devam eden hilâfet/İslâm devleti- seküler devlet tartışmalarında Ali Abdürrazık'ın görüşlerini benimseyen ve onu geliştirmeye çalışan Arap düşünürlerinin sayısı da oldukça çoktur. Bu grup düşünürler arasında, hem Abdürrâzık'ın görüşlerini büyük ölçü­de kabul eden hem de İslâm Devletine karşı çıkan Hâlid Muhammed Hâlid, Ezher mezunu olması ve görüşlerini dinî metinleri de dikkate alarak savunmasıyla özel bir önemi hâizdir.^[40] Meşhur liberal milliyetçi düşünür Ahmet Lütfi es-Seyyid (ö.1963) de günümüz uygarlık ve siyâset felsefesinin siyâsetin dinden ayrılmasına uygun düştüğünü savunmaktadır.^[41]Onun yanı sıra Muhammed Hüseyin Heykel, Antun Sa'âde (ö.1949), Tâhâ Hüseyin (ö.1973), Fuad Zekeriyya ve bir suikast sonucunda hayatını kaybeden Ferec Fode (ö.1992) gibi pek çok kişi İslâm Devleti'ne karşı çıkarak seküler bir devlet anlayışını savunmaya devam ettiler.^[42] Günümüzde İslâm Devletine karşı çıkıp lâik bir devlet anlayışını savunan ve fikrî alanda bunun mücadelesini veren kişilerin başında Mısır'da adâlet mekanizmasının en üst görevlerinden birinde bulunan (müsteşâr: başkadı) Muhammed Said el-Aşmâvî gelmektedir.^[43]

NOT: Yukarıdaki yazı daha önce yayımlanan bir makalemin başlangıç kısmıdır (Bkz. Anay, Harun, ‘Çağdaş Arap Düşüncesi’, Divan Dergisi, Sayı: 10, sayfa: 1-88, İstanbul-2001).

Harun Anay/02.12.2013

harunanay.blogspot.com

facebook.com/hasimharun.anay

facebook.com/HarunAnay

twitter.com/HarunAnay

linkedin.com/HarunAnay

academia.edu/HarunAnay

---

---

[1]    Dallal, Ahmad, 'The Origins and Objectives of Islamic Revivalist Thought, 1750-1850', Journal of the American Oriental Society, CXIII, S. 3, s. 341, 355-358, Ann Arbor, MI-1993; İnâyet, Hamid, Arap SiyâsîDüs_tüncesinin Sey­ri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstanbul-1991, s. 21-22. Senusîye hareketi hakkında bkz. Halîl, Muhammed, 'Güney Afrika'da Rönesans: Senusiye Hareketi', M.M. Şerif (ed.): İslâm Düs_tüncesi Tarihi içinde, çev.Erhan Erken, İstanbul- 1991, IV, s. 253-278.

[2]    Kudsi-zadeh, A. Albert, 'Islamic Reform in Egypt: Some Observations on the Role of Afghani', The Muslim WoM, LXI, S. 1, s. 12, Hartford-1971.

[3]    Çağdaş Arap düşüncesi tarihi mahiyetindeki eserlerde Afgânî'nin ilk düşünür veya düşünürlerden biri sayıldığına dair pek çok örnek vermek mümkündür. Bu konudaki ilk çalışmalardan biri, aslı 1928 yılında Chicago Üniversitesi'nde doktora tezi olarak hazırlanan daha sonra da kitap olarak basılan ve bu baskısı Arapça'ya Abbas Mahmud Akkâd tarafından çevrilen, Charles Adams'ın eseri­dir. Bkz. Adams, Charles C., Islam and Modernism in Egypt, A Study of the Mo­dern Reform Movement Inaugurated by Muhammad 'Abduh, New York-1968, s. 4-17 (İlk bölüm Cemâleddin Afgânî'ye ayrılmıştır). Eserin Arapça çeviri- ^ si için bkz. Adams, Charles C., el-lslâm ve't-Tecdîd fî Mısr, çev. Abbas Mah- mud, Kahire-ts., Lecnetü Dâireti'l-Me'ârif el-İslâmiyye, s. 7-19. Afgânî'nin konuyla ilgili eserlerdeki yeri hakkında ayrıca bkz. Bkz. Kudsi-zadeh, A. Al- bert, 'Islamic Reform in Egypt: Some Observations on the Role of Afghani', The Muslim World, LXI, S. 1, s. 1-12, Hartford-1971; İnâyet, Hamid, Arap Siyâsî Düşüncesinin Seyri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstanbul-1991, s. 95-133; Hourani, Albert, Çağdaş_t Arap Düş_tüncesi, 1798-1939, çev. Latif Boyacı, Hü­seyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 119-144; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l- Felsefî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, s. 25-27, Kahire- 1963; Karnî, İzzet, Dirâsât fi'l-Fikri'l-Hadîs, ys.-ts., s. 161-227; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 46-47; Ivad, Luis, Tarihu'l- Fikri'l-Mısrî el-Hadîs min Asrı İsmail ilâ Sevreti: 1919, el-Mebhâsü's-Sânî: el- Fikrü's-Siyâsî ve'l-lctimâ'î, el-Cüz'ü'l-Evvel, Kahire-1986, s. 67-132; Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 23-29; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126; Khuri, Ra'if, Modern Arab thought: Channels of the French Re- volution to the Arab East, çev. İhsan Abbas, Princeton-1983, s. 122-127; Ce- gâvî, Ahmed Muhammed Abdü'l-Âl el-, el-ltticâhü'l-l'tizâlî fi'l-Fikri'l-lslâmî el-Hadîs, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1986, Yayımlanma­mış doktora tezi, s. 368-374; Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l- Arabiyye, Beyrut-1981, s. 147-151.

[4]    Emin, Osman, 'Cemâleddin Efgânî', M.M. Şerif (ed.): İslâm Düş_tüncesi Tari­hi içinde, çev. Kerim Urtekin, İstanbul-1991, IV, s. 286.

[5]   Ivad, Luis, Tarihu'l-Fikri'l-Mısrî el-Hadîs min Asrı İsmail ilâ Sevreti: 1919, el- Mebhâsü's-Sânî: el-Fikrü's-Siyâsî ve'l-lctimâ'î, el-Cüz'ü'l-Evvel, Kahire-1986, s. 67, 81; Cemel, Ahmed Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el-Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûlid­dîn, Kahire-1982, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 188-217;

[6]    Emin, Osman, 'Mısır'da Rönesans: Muhammed Abduh ve Okulu', a.g.e., IV, s. 289-311.

[7] Muhammed Abduh hakkında bkz. Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Mo­dern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 29-33; İnâyet, Ha- mid, Arap Siyâsî Düs_tüncesinin Seyri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstanbul-1991, s. 133-178; Abdülmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 89-92; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 49; Cegâvî, Ahmed Muhammed Abdü'l-Âl el-, el-İtticâhü'l-İ'ti- zâlî fi'l-Fikri'l-İslâmî el-Hadîs, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usuliddîn, Kahi- re-1986, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 375-386; Adams, Charles C., el-İs- lâm ve't-Tecdîd fî Mısr, çev. Abbas Mahmud, Kahire-ts., s. 20-168; Fahri, Ma- cid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 151-158, 196­240; Hourani, Albert, Çağdas_t Arap Düs_tüncesi, 1798-1939, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 145-174; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126; Mahmud, Zeki Necib, 'el-Fikrü'l-Felsefî fî Mısr el-Mu'âsıra', Mecelletü'l-Mecelle, Yıl: 7, S. 79, s. 27, Kahire-1963; Mücâhid, Huriye Tevfik, Fârâbî'den Abduh'a Siyâsî Düs_tünce, çev. Vecdi Akyüz, İstanbul- 1995; Emin, Osman, 'Mısır'da Rönesans: Muhammed Abduh ve Okulu', M.M. Şerif (ed.): İslâm Düs_tüncesi Tarihi içinde, çev. İhsan Durdu, İstanbul- 1991, IV, s. 289-311; Hizmetli, Sabri, 'Mütercimin Önsözü: Muhammed Ab­duh'un Hayatı', Muhammed Abduh: Tevhid Risâlesi içinde, Ankara-1986, s. 1­69; İşcan, Mehmet Zeki, Muhammed Abduh'un Dînî ve Siyâsî Görüsjeri, İs- tanbul-1998; Ahmed, Abdülâtî Muhammed, el-Fikrü's-Siyâsî li'l-İmâm Mu­hammed Abduh, Kahire-1978; Akkâd, Abbas Mahmud el-, Muhammed Ab­duh, Kahire-1963; Badawi, Zaki, The Reformers ofEgypt-A Critique of al-Afg- hani, 'Abduh and Ridha, ys.-1976; Emin, Ahmed, 'Zü'amâ'ü'l-Islâh el-İslâmî fi'l-Asrı'l-Hadîs: eş-Şeyh Muhammed Abduh, 1266-1323 h./1849-1905 m.', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 8, S. 387, s. 4-6, S. 388, s. 4-6, S. 389, s. 5-7, S. 390, s. 4-7, S. 391, s. 4-6, S. 392, s. 4-7, S. 393, s. 7-10, S. 394, s. 4-8, S. 395, s. 4-6, Kahire-1946; Kedourie, Elie, Afghani and 'Abduh, an Essay on Religious Unbelief and Political Activism in Modern Islam, London-1997; Kerr, Mal- colm H., Islamic Reform: The Political and Legal Theories of Muhammad 'Ab­duh and Rashid Rida, Berkeley-1966.

[8]    Emin, Osman, a.g.e., s. 308. Reşid Rıza hakkında ayrıca bkz. İnâyet, Hamid, Arap Siyâsî Düşüncesinin Seyri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstanbul-1991, s. 178­181; Adams, Charles C., el-lslâm ve't-Tecdîd fî Mısr, çev. Abbas Mahmud, Ka- hire-ts., s. 169-195; Hourani, Albert, Çağdaş_t Arap Düş_tüncesi, 1798-1939, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 233; Abdülmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 315-321; Es­posito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 61-62; Cantori, Lo- uis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126; Khuri, Ra'if, Modern Arab Thought: Channels of the French Revolution to the Arab East, çev. İhsan Abbas, Princeton-1983, s. 190-193; Ali, Said İsmail, 'Tarikü'n-Nehda inde Muhammed Reşid Rıda', Mecelletü'l-Hilâl, Yıl: 97, s. 40-49, Kahire-1990; a.yz., 'Rashid Rıda and Faysal's Kingdom in Syria', The Muslim World, LXXXV, S. 3-4, s. 235-245, 1995; Tauber, Eliezer, 'Rashid Rıda as Pan-Ara- bist Before World War I', The Muslim World, LXXIX, S. 2, s. 102-112, 1989; Shahin, Emad Eldin, 'Muhammad Rashid Rıda's Perspectives on the West as Reflected in al-Manar', The Muslim World, LXXIX, S. 2, s. 113-132, 1989.

[9]    Perry, Glenn E., 'Caliph', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, I, s. 242.

[10] Adams, Charles C., el-lslâm ve't-Tecdîd fî Mısr, çev. Abbas Mahmud, Kahire- ts., s. 201, 219; Hourani, Albert, Çağdaş_t Arap Düş_tüncesi, 1798-1939, çev. La­tif Boyacı, Hüseyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 219.

[11] Emin, Osman, a.g.e, s. 308-310.

[12]  Abu-Rabi', Ibrahim M., 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: The Arab World', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Isla­mic Philosophy içinde, London, New York-1996, II, 1091-1092; Cemel, Ah- med Abduh Hammûde el-, el-Fikrü'l-Felsefî el-lslâmî fî Dirâsâti'l-Bâhisîn el- Mu'âsırîn fî Mısr, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1982, Ya­yımlanmamış doktora tezi, s. 252-260.

[13] Emin, Osman, a.g.e., s. 308.

[14]  Donohue, John J., John L. Esposito, Değis_tim Sürecinde İslâm, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstanbul-1991, s. 63; Esposito, John L., Islam and Po- litics, Syracuse, NY-1991, s. 72-73; Hourani, Albert, Çağdas_t Arap Düs_tüncesi, 1798-1939, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 309.

[15]  Efgânî, Cemâleddin, Red (er-Redd ale'd-Dehriyyîn), Farsça aslından Ârif Ebu Türab'ın yardımıyla Arapça'ya çev. Muhammed Abduh, Türkçe çev. Aziz Ak- pınarlı, Ankara-1956.

[16] Abduh'un bu cevabının Türkçe çevirileri için bkz. Abduh, Muhammed, İslâm ve Hanoto (Gabriel Hanotaux), çev. Zâkir Kâdirî, ys.-1909, 47 s; a.yz., Hano- to'nun Hücumuna Kars_sı Abduh'un İslâmı Müdafaası, çev. Mehmet Âkif Er- soy, İstanbul-1331.

[17]  Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 157; Emin, Osman, 'Mısır'da Rönesans: Muhammed Abduh ve Okulu', M.M. Şe­rif (ed.): İslâm Düs_tüncesi Tarihi içinde, çev. İhsan Durdu, İstanbul-1991, IV, s. 293.

[18] Gassick, Trevor J. Le, Major Themes in Modern Arabic Thought: An Anthology, Ann Arbor-1979, s. 41-43.

[19]  Campanini, Massimo, 'Islamic Philosophy in the Modern Islamic World: Egypt', Seyyed Hossein Nasr, Oliver Leaman (ed.): History of Islamic Philo­sophy içinde, London, New York-1996, II, s. 1117; Ayrıca bkz. s. 271-272; İsâmüddîn, Ahmed, Hareketü't-Terceme fî Mısr fi'l-Karn el-Işrîn, Kahire- 1986, s. 271-272; Cegâvî, Ahmed Muhammed Abdü'l-Âl el-, el-ltticâhü'l- l'tizâlî fi'l-Fikri'l-lslâmî el-Hadîs, Câmi'atü'l-Ezher, Külliyyetü Usûliddîn, Kahire-1986, Yayımlanmamış doktora tezi, s. 400-405. Arap dünyasında din- akıl, din-felsefe/ilim ilişkisi hakkında bkz. Zekeriyya, Fuad, 'el-Felsefe ve'd- Din fi'l-Müctema' el-Arabî el-Mu'asır', İbrahim Bedrân, Sâlim Yefût, Fuad Zekeriyya vdğr.: el-Felsefe fi'l-Vatani'l-Arabî el-Mu'âsır, Buhûsu'l-Mü'teme- ri'l-Felsefî el-Arabî el-Evvel ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l-Ürdüniyye için­de, Beyrut-1985, s. 43-69.

[20] Mısır, Suriye örneğinde Biladu'ş-Şam, Mağrib ve Tunus'taki İslâmî hareketler hakkında bkz. Abdullah, İsmail Hıbrî, Fehmî Ced'ân, Râşid el-Gannûşî vdğr.: el-Harekâtü'l-lslâmiyye el-Mu'âsıra fi'l-Vatani'l-Arabî, Beyrut-1989.

[21] Bu teşkilat ve Hasan el-Bennâ hakkında bkz. Donohue, John J., John L. Espo- sito, Değisim Sürecinde İslâm, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstanbul- 1991, s. 82; Abdülmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 102-108; İnâyet, Hamid, Arap SiyâsîDüs_tüncesinin Seyri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstanbul-1991, s. 271-272; Hoebink, Michel, 'Thinking About Renewal in Islam: Towards a History of Islamic Ideas on Modernizati- on and Secularization', ARABICA, XLVI, S. 1, s. 43, Leiden-1999.

[22]  Donohue, John J., John L. Esposito, Değis_tim Sürecinde İslâm, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstanbul-1991, s. 133.

[23] Fahri, Macid, Muhtasaru Tarihi'l-Felsefeti'l-Arabiyye, Beyrut-1981, s. 159.

[24] Smith, D. Charles, 'Secularism', John L. Esposito (ed.): The OxfordEncyclope- dia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 23. Seyyid Kutub hak­kında ayrıca bkz. Akhavi, Shahrough, 'The Dialectic in Contemporary Egypti- an Social Thought: The Scriptualist and Modernist Discourses of Sayyid Qutb and Hasen Hanafi', International Journal of Middle East Studies, XXIX, S. 3, s. 377-401, London, New York-1997; Hoebink, Michel, a-.g.e, s. 44, Leiden- 1999; Diyâb, Muhammed Hafız, 'el-Meşru'u'n-Nâsırî ve'l-Hıtabü'l-Kutbî Seyyid Kutb-Dirâsetü Hâletin', Sadeddin İbrahim (ed.): el-Entelicensiya (Intel- ligentsia) el-Arabiyye, el-Müsekkafûn ve's-Sulta içinde, Amman-1991, Münte- dâ el-Fikr el-Arabî, s. 455-494.

[25] Abdülmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.- 1971, s. 108-148.

[26] Ayubi, Nazih N., 'Ghazali, Muhammad al-', John L. Esposito (ed.): The Ox­ford Encyclopedia of the Modern Islamic World içinde, Oxford-1995, II, s. 63­64; Atan, Abdullah Hikmet, 'Muhammed Gazzâlî', İlam Araştırma Dergisi, II, S. 1, s. 203-206, İstanbul-1997; Hoffman-Ladd, Valerie J., 'Ghazali, Zay- nab al-', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Isla­mic World içinde, Oxford-1995, II, s. 64-66.

[27]  Salt, Jeremy, 'An Islamic Scholar-Activist: Mustafa al-Sibâ'î and the Islamic Movement in Syria 1945-1954', Journal of Arabic, Islamic and Middle Eas- tern Studies, 3, S. 1, s. 103-115, Malvern Vic (Australia)-1996; Donohue, John J., John L. Esposito, Değiş_tim Sürecinde lslâm, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstanbul-1991, s. 130; Dekmejian, R. Hrair, 'Sibâ'î, Mustafa al­', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 71-72.

[28]  Weismann, Itzchak, 'Sa'id Hawwa and Islamic Revivalism in Ba'thist Syria', Studie Islamica, LXXXV, s. 131-154, Paris-1997; Weismann, Itzchak, 'Sa'id Hawwa: The Making of a Radical Muslim Thinker in Modern Syria', Middle Eastern Studies, XXIX, S. 4, s. 601-623, London-1993.

[29] Moussalli, Ahmad S., 'Hasen al-Turabi's Islamist Discourse on Democracy and Shura', Middle Eastern Studies, XXX, S. 1, s. 52-63, London-1994.

[30] Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 245-246; Norton, Augustus Richard, 'Sadr, Musa al-', John L. Esposito (ed.): The OxfordEncyc­lopedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 452-457.

[31] Mallat, Chibli, 'Sadr, Muhammad Baqir al-', John L. Esposito (ed.): a.g.e., III, s. 450-453; Wilson, Rodney, 'The Contribution of Muhammad Baqir al- Sadr to Contemporary Islamic Economic Thought', Journal of Islamic Stu- dies, IX, S. 1, 1998, s. 46-59.

[32]  Commins, David, 'Taqi al-Din al-Nabhani and the Islamic Liberation Party', The Müslim World, LXXXI, S. 3-4, s. 194-211, Hartford, CT-1991.

[33] Ba-Yunus, Ilyas, 'Al Faruqi and Beyond: Future Directions in Islamization of Knowledge', The American Journal of Islamic Social Sciences, 5, S. 1, s. 13­28, Washington, DC-1988. Esposito, John L., 'Fârâqî, Ismâ'il Râjî al-', John L. Esposito (ed.): a.g.e., II, s. 3-4.

[34]  Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 80.

[35] Saîdunî, Nâsırüddin 'Cezâyir-III. Kültür ve Medeniyet' md., TDV. İslâm An- siklopedesi, İstanbul-1993, VII, s. 495-496; Bariun, Fawzia, 'Social Change as Seen by Mâlik Bennabi', The American Journal of Islamic Social Sciences, VIII, S. 1, s. 189-194, Washington, DC-1991.

[36] İnâyet, Hamid, Arap Siyâsî Düsüncesinin Seyri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstan- bul-1991, s. 189, 199.

[37] A.e., s. 67.

[38] Donohue, John J., John L. Esposito, Değiş_tim Sürecinde lslâm, çev. Ali Yaşar Aydoğan, Aydın Ünlü, İstanbul-1991, s. 34; Abdülmelik, Enver, Filistin So­runu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 93-101; Fahri, Macid, Dirâsât fi'l-Fikr el-Arabî, Beyrut-1977, s. 250; Hourani, Albert, Çağdaş_t Arap Düş_tüncesi, 1798-1939, çev. Latif Boyacı, Hüseyin Yıldız, İstanbul-2000, s. 195-202; Esposito, John L., Islam and Politics, Syracuse, NY-1991, s. 69; Cantori, Louis J., 'Modernism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclo­pedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, III, s. 119-126. Ali Abdür- râzık'ın bu eserinin meydana getirdiği büyük tartışma hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Imâra, Muhammed, Ma'reketü el-lslâm ve Usûlü'l-Hükm, Ka- hire-1989; Sa'îdî, Hazım Abdülmüte'al, el-lslâm ve'l-Hilâfe fi'l-Asri'l-Hadîs, Kahire-1984; Senûsî, Ahmed Tâhâ es-, 'el-Hilâfetü'l-İslâmiyye ve Enzimetü'l- Hükm', Mecelletü's-Sekâfe, Yıl: 12, S. 582, s. 10-12, Kahire-1950; Akkâd, Ab­bas Mahmud, 'Mısr ve'l-Hilâfe', a..e, Mars 1939, s. 841-844, Kahire-1939. Ali Abdürrâzık'ın bazı kitap ve makaleleri için bkz. 'ed-Dimokratiyye ve'd- Din', Mecelletü'l-Hilâl, s. 777-783, Kahire-1935; el-lcma' fi'ş-Şeri'at el-lslâ- miyye, Kahire-ts., Dâru'l-Fikr el-Arabî; el-lslâm ve Usûlü'l-Hükm, Bahsün fi'l- Hilâfeti ve'l-Hükumeti fi'l-lslâm, Beyrut-ts., Dâru Mektebeti'l-Hayât.

[39] Emin, Osman, 'Mısır'da Rönesans: Muhammed Abduh ve Okulu', M.M. Şe­rif (ed.): lslâm Düş_tüncesi Tarihi içinde, çev. İhsan Durdu, İstanbul-1991, IV, s. 308.

[40] Fahri, Macid, Dirâsâtfi'l-Fikri'l-Arabî, Beyrut-1977, s. 250-253, 272-288; Abdülmelik, Enver, Filistin Sorunu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.- 1971, s. 236-241.

[41] İnâyet, Hamid, Arap Siyâsî Düs_tüncesinin Seyri, çev. Hicâbi Kırlangıç, İstan- bul-1991, s. 244.

[42] Smith, D. Charles, 'Secularism', John L. Esposito (ed.): The Oxford Encyclo- pedia of the Modern Islamic World, Oxford-1995, IV, s. 20-30; Dâhir, Adil, 'el-Felsefe ve's-Siyâse fî Fikri Sa'âde', Bedrân, İbrahim, Sâlim Yefut, Abdülke- rim el-Yâfî vdğr.: el-Felsefetü'l-Arabiyye el-Mu'âsıra, Mevâkıf ve Dirâsât, Bu- hûsu'l-Mü'temeri'l-Felsefî el-Arabî es-Sânî ellezî Nazzamethü el-Câmi'atü'l- Ürdüniyye içinde, Beyrut-1988, s. 277-307; Abdülmelik, Enver, Filistin So­runu ve Arap Birliği, çev. Adnan Cemgil, ys.-1971, s. 194-198.

[43] Sagiv, David, 'Judge Ashmawi and Militant Islam in Egypt', Middle Eastern Studies, XXVIII, S. 3, s. 531-546, London-1992. Bazı eserleri için bkz. Aş- mâvî, Muhammed Said el-, el-Hilâfetü'l-İslâmiyye, Kahire-1990; Me'âlimü'l- İslâm, Kahire-1989; Usûlü's-Şerî'a, Kahire-1992; el-İslâm es-Siyâsî, Kahire- 1989; er-Riba ve'l-Fâ'ide fi'l-İslâm, Kahire-1988. Arap dünyasındaki lâiklik tartışmaları hakkında daha ayrıntılı bilgi için bkz. Na'me, 'el-İtticâhü'l-Ilmâ- m fi'ş-Şark el-Osmânî en-Nâtık bi'd-Dâd fi'l-Karn et-Tâsi' Aşer', Mecelletü'l- Mesrik, Yıl: 66, S. 2, s. 395-425, Beyrut-1992; Abdülkerim, Halîl, el-İslâm beyne'd-Devleti'd-Dîniyye ve'd-Devleti'l-Medeniyye, Kahire-1995; Ferec, es- Seyyid Ahmed, Cüzûrü'l-Ilmâniyye, el-Cüzûrü't-Tarihiyye li's-Sırâ' beyne'l-Il- mâniyye ve'l-İslâm fî Mısr münzü'l-Bidâye ve hattâ Âmm 1948 m., Mansura- 1990; Fergal, Yahya Haşim Hasen, Hakîkatü'l-Ilmâniyye beyne'l-Hurâfe ve't- Tahrîb, Kahire-ts., Dâru's-Sâbunî li't-Tıba'a ve'n-Neşr ve't-Tevzi'; Halîl, İmaduddin, Tehafütü'l-Ilmâniyye, Beyrut-1983; Imâra, Muhammed, Süku- tu'l-Gulüvvi'l-Ilmânî, Kahire-1995; Kardâvî, Yusuf, el-İslâm ve'l-Ilmâniyye Vechen li Vech, Beyrut-1990; Kassum, Abdurrezzâk, 'el-Ilmâniyye ve'l-Man- zur el-İslâmî el-Îmânî', Dirâsât Arabiyye ve İslâmiyye, VI, s. 173-187, Kahi- re-1987; Sa'id, Fuad es-, 'el-İslâm ve'ş-Şerî'a ve'l-Ilmâniyye fî İstitlâ'âti'r- Ra'yi'l-Âmm', Mecelletü'l-Mevkifi'l-Arabî, S. 64, s. 76-83, Kahire-1985; Vâ'i, Tevfik Yusuf el-, Evhâmü'l-Ilmâniyye Havle'r-Risâle ve'l-Menhec, Kahi- re-1988; Vehbe, Murad, 'el-Usuliyye ve'l-Ilmâniyye', Mecelletü'l-Menâr, Yıl: 5, S. 49, s. 84-97, Kahire-1989; Yahya, Muhammed, Fi'r-Reddi ale'l-Ilmâ- niyye, Kahire-1988; Kattan, Menna', Mu'avvikât Tatbîki's-Şerî'ati'l-İslâmiy- ye, Kahire-1991.