Jeremy BENTHAM’ın ARAPÇA’ya TERCÜMESİ
Çağdaş
Batı düşüncesinin en önemli kurucularından biri olan JEREMY BENTHAM (ö.1832)’ın
YASAMA USULÜ (:Traités de Législation
Civile et Pénale) adlı eserinin tamamı 19. yüzyılın sonlarında Ahmed Fethi
Zağlul tarafından Arapça’ya tercüme edilmiştir.
Aşağıdaki metin daha önce bu konuda yazdığım
makalenin bir kısmıdır.
---
Anay,
H. (2010). "Jeremy Bentham'ın Etkisi ve Yararcılığın Çağdaş Arap
Düşüncesine Girişi". Osmanlı Araştırmaları Dergisi. Sayı 37. Cilt -
sf 1-24
ÖZET
Ahlâk
felsefesinin en önemli okullarından biri olan yararcılığın kurucusu Jeremy
Bentham’ın etkisi ve yararcılığın çağdaş Arap düşüncesine girişinin konu
edinildiği bu makalede; Bentham’ın hayatı, eserleri ve felsefesi kısaca
anlatıldıktan sonra, James Mill, J.S.Mill, Etienne Dumont ve John Bowring gibi
arkadaş ve öğrencileri de dikkate alınarak, Bentham’ın İngiltere, Fransa, Rusya
ve A.B.D. gibi ülkelere etkisi ele alınmıştır. Makalenin bu bölümünde, onun
farklı ülkelerden birçok siyasetçi, yazar ve düşünürle ilişkiler kurduğu, buna
paralel olarak da daha hayatta iken büyük bir üne kavuştuğu tespiti
yapılmıştır. Makalenin ikinci kısmında, E.Dumont’un Fransızca olarak 1802
yılında neşrettiği Yasama Usulü
(Traités de Législation Civile et Pénale) adlı mecmuanın içindeki
Bentham’a ait kitapların, Kitâbu
Usûli’-ş-Şerâ’i’ başlığı altında Ahmet Fethi Zağlul tarafından 1891
tarihinde yayımlanan Arapça tercümesi tanıtılıp incelenecektir. Makalede,
yararcılığın çağdaş Arap düşüncesine sistematik olarak bu tercüme aracılığıyla
girdiği, daha sonra ise Sa’d Zağlul ve Ahmed Lütfi Seyyid gibi siyasetçi ve
düşünürler tarafından savunulduğu sonucuna ulaşılmıştır.
---
1.Bentham’ın Çevirmeni: Ahmet Fethi Zağlul
Yukarıda
kısaca bahsedilen XIX. yüzyıldaki tercüme hareketi ve çeviri yapan mütercimler
arasında, bazı önemli eserleri Arapça’ya tercüme eden ve bu yüzden, ‘mütercimlerin
en büyüğü’76 şeklinde övgü alan Ahmet Fethi Zağlul (1863-1914)’un yaptığı
çeviriler, Batı düşüncesinin Arap düşüncesiyle ilişkisi açısından son derece
önemlidir. Yaptığı çeviriler özellikle ahlâk, hukuk, sosyoloji ve psikolojinin Arap
ülkelerindeki gelişimi açısından bir dönüm noktasıdır. Mısır’da 1924 yılında
Başbakanlık yapan Sa’d Zağlul’un kardeşi olan A. F. Zağlul; ilk ve orta
tahsilini Kahire’de yapmıştır. Avrupa devletlerinin Mısır’ın içişlerine karışmasına
karşı Urâbî Paşa (ö. 1911) önderliğinde 1882 yılında meydana gelen ayaklanmaya
(Urâbî Devrimi) katılanlar arasında yer almıştır. 1884 yılında hukuk tahsil
etmek üzere Mısır Devleti tarafından Fransa’ya gönderilmiş, hukuk diploması
aldıktan sonra ülkesine dönmüştür. 1887 yılından itibaren Mısır’ın muhtelif
şehrinde hâkimlik ve mahkeme başkanlığı yapmıştır. Meslek hayatındaki en önemli
olaylardan biri, Mısır’ın siyasî ve adli tarihine Denşüvay Davası olarak geçen
yargılamada, Mısırlı çiftçileri mahkum eden Butrus Gali Paşa (ö. 1910)
başkanlığındaki mahkeme heyetinin üyelerinden biri olmasıdır. İngiltere’nin
Mısır’ı işgal ettiği döneme rastlayan bu meslek hayatı, 1907 yılında Adalet
Bakanlığı (Nezâret el-Hakkâniyye)’na bakan yardımcısı olarak atanmasıyla en üst
düzeyine ulaştı ve 1914 yılında vefatına kadar bu görevde kaldı. Bazı yazarlar,
Denşüvay davasındaki görevinden dolayı İngilizlerin onu ödüllendirmek için bu
göreve atadığını belirtmektedir. A. F. Zağlul’un eserlerini telif ve tercüme
olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür.
Telif
olarak neşrettiği eserlerinin büyük bir kısmı hukukla ilgili olup bazıları
şunlardır:
a) el-Âsâr el-Fethiyye, Havâtır fî el-İlm ve
el-Âdâb ve el-İctimâ’: Yazarın makalelerinden meydana gelmektedir;
b) el-Mulâhazât el-Kânûniyye (:Kitâb el-Mülâhazât
el-Kânûniyye fî el-Muâmelât el-Medeniyye ve et-Ticâriyye): Eser,
isminden de anlaşılacağı üzere,
ticaret ve medenî kanunla ilgili işlemler hakkında yazarın görüşlerini içermektedir;
c) Risâle fi Tezvîri’l-Evrâk (: Risâle et-Tezvîr fi’l-Evrâk veya et-Tezvîr fî el-Evrâk): Eser, resmi
evraklarda yapılan sahtecilikler hakkındadır;
d) el-Muhâmât: Avukatlığın Mısır ve Avrupa ülkelerindeki tarihi hakkındadır;
e) Şerh el-Kânûn el-Medenî. Medenî
kanun şerhi olan bu eser, yazarın en son yayımladığı kitap olup hâkim ve
avukatlar arasında büyük ilgi görmüştür.
A.F.Zağlul’un
bu telif eserlerinin yanı sıra tercümeleri de bulunmaktadır. Çoğu Fransızca’dan
tercüme edilen ve sosyal bilimler alanında olan bu eserler, mütercime büyük ün
kazandırmış, tercüme için seçilen eserler ve çevirilerin kalitesi açısından
mütercim büyük takdir toplamıştır. Aşağıda ayrıntılı olarak inceleyeceğimiz Bentham’dan
yapılan tercümeler ile E. Dumont’tan yaptığı kısmî çeviri hariç, A. F.
Zağlul’un tercüme ettiği eserler şunlardır:
a)
Comte de Castries (ö. 1927): el-İslâm,
Havâtır ve Sevânih (İslâm Hakkında İntibalar ve Düşünceler);
b) Herbert Spencer (ö. 1903): el-Ferd Dıdda el-Memleke (Devlete Karşı Fert);
c) Mustafa Fazıl Paşa (ö.
1875), Min Emir ilâ Sultân (M.Fazıl Paşa’dan Sultan
(Abdülaziz)’e Mektup);
d) Edmond Demolins (ö. 1907): Sırru Tekaddüm el-İngiliz es-Saksoniyyîn
(Anglo-Saksonların Gelişmesinin Sırrı);
e) Gustave Le Bonn (ö. 1931), Cevâmi’
el-Kelim (Özlü Sözler);
f) Gustave Le Bonn, Rûh el-İctimâ’ (Toplum Psikolojisi)91;
g) Gustave Le Bonn, Tatavvur el-Ümem (:Sırru Tatavvur el-Ümem: Milletlerin Gelişiminin Sırrı).
Bunların
dışında, A. F. Zağlul’un yakın arkadaşlarından biri olan Ahmet Lütfi Seyyit (ö.
1964), hatıralarında belirtildiğine göre; A. F. Zağlul, J.J.Rousseau’nun Toplum Sözleşmesi (el-Akd el-İctimâî) adlı
eserini 1888 yılında tercüme etmeye başlamış, büyük bir kısmını da tercüme
etmesine rağmen yayımlamamış, aynı şekilde Montesquieu’nun Kanunların Ruhu adlı eserinin bazı
kısımlarını da Arapça’ya aktarmış ama onu da neşretmemiştir. A. F. Zağlul’un
telif ve tercüme eserleri hakkında verilen bu bilgiler bile onun entelektüel
düzeyini göstermektedir. Telif eserleri daha çok hukukla ilgili olduğu için,
bunları meslekî kitaplar saymak mümkündür. Tercümelerinde ise özellikle felsefe,
sosyoloji ve psikoloji alanından eserler seçtiği anlaşılmaktadır. XIX. ve XX. yüzyılda
pek çok Mısırlı yazar, tercüme yapmayı telif eser kaleme almaktan daha önemli
gördüğü için, A. F. Zağlul’un da tercüme yapmaya büyük önem verdiği söylenebilir.
A. L. Seyyit onun tercümeye öncelik vererek gelişmiş ülkelerdeki bilimsel
birikimi kendi ülkesine nakletmek istediğini, zira tercümenin rönesansın alfabesi
olduğuna dair düşüncelere sahip olduğunu ifade etmektedir. Yine A. L. Seyyit’e
göre, A. F. Zağlul; hürriyet düşüncesinin Mısır’da yaygınlaştırılması ve Mısırlıların
iktidarla ilgili haklarını öğrenmelerini istediği, demokratik sosyalizm ile
evrimci bir gelişmeye inandığı için, bu görüşlerine uygun eserler tercüme
etmeye özen göstermiştir.
----
b) Kitâbu
Usûli’ş-Şerâ’î’
ba) Çevirinin Teknik Özellikleri
A. F.
Zağlul’un en önemli ilmi faaliyetlerinden biri, Bentham’ın bazı eserlerini
Arapça’ya tercüme etmesidir. Onun ilk ilmî çalışmalarından biri olan bu
çeviriler, ahlâk ve hukuk felsefesine ilgisini de göstermektedir. Bazı
kaynaklarda, Yasama Usulü’nün
dışında, A. F. Zağlul’un Bentham’a ait iki kitabı daha Arapça’ya tercüme ettiği
nakledilmektedir. Bunlardan biri, Kanun
ve Yasama Usûlü (Usûlü en-Nevâmîs
ve’ş-Şerâ’i’) adıyla zikredilmektedir. Öteki ise, Yasamanın Ruhu (Ruhu’ş-Şerâ’i) başlığını taşımakta
olup A. F. Zağlul’un bu eseri yirmi beş yaşında iken tercüme edip Mısır’da 1888
yılında bastırdığı belirtilmektedir. Her iki tercümenin de kütüphanelerde
yaptığımız çalışmalar sırasında hiçbir nüshasını tespit edemediğimiz gibi, bu
iki tercümeye atıftan bulunan, okuduğuna veya herhangi bir nüshasına sahip
olduğuna dair bilgi veren bir kaynağa da ulaşılamamıştır.
Bu iki
tercümenin adları ile Montesqieu’nun Kanunların
Ruhu adlı eserinin Arapça çevirisinin Kanun ve Yasama Usûlü (Usûl el-Nevâmîs ve’ş-Şerâ’i’) şeklindeki
ismi113 arasında benzerlik bulunmaktadır. Bu bilgiye, A. F. Zağlul’un
Montesquieu’nun aynı eserinin bazı kısımlarını tercüme ettiğine dair notu da
ilave ettiğimizde114, Montesquieu’nun eserinin adıyla Bentham’ın Yasama Usulü adlı eserinin A. F.
Zağlul tarafından Usûlü’ş-Şerâ’i’
(Yasama Usulü) adıyla tercüme edilmesinin birbirine karıştırıldığı
kanaatine varmak mümkündür. Mensubiyet, isim ve künye bilgileri itibariyle
hakkında hiç bir şüphe ve karışıklık bulunmayan husus ise, E.Dumont’un
yayımladığı Yasama Usulü adlı
kitabın A. F. Zağlul’un Yasama Usûlü
Kitabı (Kitabu Usûli’ş-Şerâ’i’) başlığı altında Fransızca aslından
Arapça’ya tercüme edip Kahire’de 1309/1891 yılında yayımlamasıdır. Bu tercüme,
Muhammed el-Hüseynî’nin tashihiyle iki cilt halinde, ama bir cilt içinde
yayımlamış, o sırada Mısır’ı yöneten Hidiv Mehmed Tevfik Paşa’ya ithaf
edilmiştir.
Kitâbu Usûli’ş-Şerâ’i’ adlı bu
tercümenin ikinci cildinin sonunda Bulak Matbaası’nda musahhih olarak çalışan
Muhammed el-Hüseynî’nin basımla ilgili yaklaşık bir sayfalık bir yazısı
bulunmaktadır. Bu yazıda, tercüme edilen eserin ve müterciminin adı verilmekte,
mütercimin eseri Kahire’deki Bulak Matbaası’nda bastırdığı; baskının 1310/1892
tarihinde o sırada Mısır Hidivi olan Abbas Hilmi Paşa’nın yönetimi zamanında
yapıldığı ifade edilmektedir. Bu eserin iç kapağında bulunan baskı tarihiyle
(1309/1891) ikinci cildin sonundaki tarih (1310/1892) arasındaki farklılık,
muhtemelen, eserin 1891 tarihinde basılmaya başlanması, ya da en azından iç
kapağının bu tarihte basılması, basımının ya da ciltlenmenin ise 1892 tarihinde
bitmesinden kaynaklanabilir. Tercümenin birinci cildinin başındaki on iki
sayfada, eserin Fransızca aslının birinci cildinde de bulunan Bentham’ın Yasama Usulü adlı eserinin ayrıntılı
içindekiler cetveli yer almaktadır. Ardından mütercime ait yaklaşık bir buçuk
sayfalık başlıksız sunuş/önsöz yazısı gelmektedir. Bu önsöz yazısında mütercim;
Besmele’den sonra, Allah’a dua, Hz. Peygamber’e salât ve selâm, eshâba ve
tâbi’îne dua ederek, klasik dönemde pek çok müslüman yazarın yazdığı
mukaddimelerin başlangıcına benzer şekilde esere başlamaktadır. Bu dua
cümlesinde mütercim, Hz.Muhammed’in ‘yasamanın kaynağı (menbe’u usûli’ş-şerâ’i’)’
olduğunu belirtmektedir. Bu ifade ile mütercimin, Bentham’ın eserinde bulunması
muhtemel olan, İslâm dininin akide, ahlâk ve hukukuna aykırı gelebilecek
düşüncelere katılmadığını, ama sırf Avrupa’da yazılan ahlâk ve hukukla ilgili
bir kitabın içindeki fikirlerin müslümanlar tarafından bilinmesinin yararlı
olabileceğini düşündüğü için eseri tercüme ettiğini ima etmiş olmaktadır. A. F.
Zağlul, önsöz yazısının devamında; bu eseri niçin tercüme ettiği hususuna
değinmektedir. Anlattığına göre, Fransa’da hukuk tahsilini tamamladıktan sonra
öğrendiği Fransızca’da yazılmış bazı güzel eserleri Arapça’ya tercüme etmek
suretiyle ülkesinin insanlarına hizmette bulunmak istemiş, bunun için meşhur
filozof Bentham’ın Yasama Usulü
(Kitabu Usûli’ş-Şerâ’i’) adlı eserinin tercümeye en uygun eser olduğu
kanaatine varmıştır. Önsöz yazısında ayrıca, Bentham’ın bu eserinin, meşhur
olduğunu, araştırmacılar arasında başvurulan bir eser haline geldiğini, birçok
dile tercüme edildiğini ve dünyanın pek çok şehir ve bölgesinde basıldığını
ifade etmektedir. Önsözün sonunda Hidiv Mehmed Tevfik Paşa’ya hitaben bir ithaf
yazısı yer almaktadır.
A.F.
Zağlul, tercümeyi Yasama Usulü’nün
hangi tarihteki baskısına dayandığını belirtmemiştir. Yasama Usulü’nün Fransızca aslı ve Arapça tercümesiyle yapılan
karşılaştırma sonucunda bu çevirinin; Fransızca olarak 1830 tarihinde yapılan
gözden geçirilmiş baskısına, ya da bu baskının sonraki neşirlerinden birine
dayandığı anlaşılmaktadır. Bu baskıda yer alan içindekiler cetveli de tercüme
edilmiş, eserin aslında yer alan ana ve alt başlıklar tercümede de muhafaza
edilerek başlıklarda önemli sayılabilecek bir ekleme ve çıkarma yapılmamıştır.
----
----
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder
Not: Yalnızca bu blogun üyesi yorum gönderebilir.